मेरो माटो, मेरो चन्दन (अनुभव र अनुभूतिको श्रृंखला- ४)

बारम्बारको अन्यायले मलाई क्रुद्ध बनाएको थियो

यसअघि मैले भलिबलको प्रसंग उठाएँ। वास्तवमा सिनियर टिममा गएपछि व्यस्तता बढ्न थाल्यो। सिनियर टिम ‘मेच्योर’ मानिने, आफू सानै। चार बजे स्कुल छुटेको १५ मिनेटपछि अर्थात ४ बजेर १५ मिनेटमा टिचरको सिटी बजेपछि हामी चेन्ज गरेर जम्मा हुन्थ्यौँ। खेल सुरु हुन्थ्यो। धेरैजसो साथीहरु होस्टलका हुन्थे, म घरबाटै। कम्तीमा ३ गेम हुन्थे, कहिलेकाहिँ त ६/७ गेम पनि। खेलेर उकालो लाग्थेँ। पेटमा पानी नहुने। बिहान ७/८ बजे घरबाट खाएर निस्किन्थ्यौं, दिउँसो खाजाको चलन थिएन। उकालो लाग्दा आन्द्रा हल्लने अर्थात आन्द्राले झुत्ती खेलेको थाहा हुन्थ्यो। बाटोमा पानी मागेर खाएपछि पानी हल्लिएको थाहा हुन्थ्यो। उज्यालोमा कहिल्यै घर पुगेको थाहा छैन। कठोर अभ्यास गर्नु पर्थ्यो सिनियर टिमले।

घरमा पुगेर जे पायो, त्यही खाइन्थ्यो। दिउँसो भुटेको मकैभटमास मेरो मात्र राखिएको हुन्थ्यो। यति भोक लागेको हुन्थ्यो कि हातै नधोई खान्थेँ। भोलिको ‘होमवर्क’को पीर हुन्थ्यो।

शिक्षकको गालीबाट बच्ने हिसाबले होमवर्क गर्थें। अर्थात, त्यो गाली नखाने उपाय मात्र हुने गर्थ्यो। भोलिपल्ट बिहान उठ्यो, त्यसपछिको रीत त्यही हुन्थ्यो। बिहान साढे आठ बजे घरबाट निस्कने, स्कुल नभ्याउने। घाँटीसम्म कोचेर नखाए दिनभरलाई नपुग्ने। बेलुका मकैभटमास खाएपनि वास्तवमा त्यसलाई तिनछाक मान्न नमिल्ने। किनकि त्यसको लगत्तै खाना खाइन्थ्यो राति। तर, खाने त्यो शैलीले पछिसम्म शारीरिक इन्डुरेसनमा मदत पुर्‍यायो। सर्जरीमा १७/१८ घन्टा नखाई बस्दा पनि मलाई अप्ठेरो परेन।

म अक्सर अगेन्स्ट द मोसन बोल्न रुचाउँथे। किनकि मोसनको पक्षमा बोल्ने धेरै हुन्थे। वास्तवमा मलाई यस्तो सुझाव मेरो दाइले दिनुभएको थियो।

सिनियर टिममा सबभन्दा प्यारो, हेडमास्टरले माया गर्नुहुन्थ्यो। एकपल्ट, आँपपिपल र लुइँटेल स्कुलबीच प्रतिस्पर्धा हुने भो। दुईवटा क्लासपछि स्कुल बिदा दिइयो। ९० मिनेट लाग्छ, माथि जान। उकालो लाग्यौं। अनि छाता विरलै देखिन्थे। अरु बलिया फटाफट उकालो लागे। मलाई भने पूरै बाटो हेडसरले छाता ओढाएर लानु भयो। त्यस्तो खालको स्नेह पनि पाएँ मैले।

म्याच भयो, हामीले जित्यौं। अबेर भइसकेको थियो। राति त्यहीँ बसियो। हाम्रो स्कुलमा एक्स्ट्रा करिकुलर एक्टिभिटिज हुने गर्थे। निबन्ध, वादविवाद, वकृत्वकला आदि बराबर भइरहन्थे। कुनै क्लास नभनी ६ देखि १० का विद्यार्थी मिसाएर टिमहरु बनाइन्थ्यो।

कक्षा ६ मा पढ्दाको कुरा हो। मामाघरमा सप्ताह लगाइएको थियो। म गणेश बस्याथें। स्कुल छुट्टी थियो। एक दिन साँझ दिदी र बहिनी त्यहाँ पुग्नु भयो। म स्कुलमा हाजिर नभएको कुरा हेडमास्टरले थाहा पाउनु भएको सुनाए।

यो सुनेपछि भोलिपल्ट स्कुल हाजिर हुन गएँ। स्पोर्टस प्राक्टिस र निबन्ध प्रतियोगिता भइरहेको रहेछ। ६ देखि १० कक्षा सम्मकाले एउटा हलमा बसेर निबन्ध लेख्यौं। आशा नै थिएन। रिजल्ट भन्नेबेला गुरुले पहिलो तेस्रो, दोस्रो हुनेका नाम भन्दै जानु भयो। मेरो नाम थिएन। तर पछि फस्ट भन्दै मेरो नाम लिनुभयो। म धेरै प्रोत्साहित थिएँ। १० कक्षासम्म नै त्यो क्रम जारी रह्यो।

सबै गाउँको परिवेश थियो। भाषामा राम्रै पकड बनेको थियो। बाबुराम देवकोटा पहिला हुन्थे कहिले। वादविवाद र त्यसमा प्रतिस्पर्धा अत्यन्त रोचक हुन्थ्यो।

म अक्सर अगेन्स्ट द मोसन बोल्न रुचाउँथे। किनकि मोसनको पक्षमा बोल्ने धेरै हुन्थे। वास्तवमा मलाई यस्तो सुझाव मेरो दाइले दिनुभएको थियो।

‘नारी शिक्षा’ बारे कुरा हुने गर्थ्यो। छोरी पढाउनुपर्छ भन्ने चेतना र आवाज उठ्ने गर्थ्यो। स्कूलमा त्यही विषयमा बहस हुने भो। ‘मोसन’ को विपक्षमा बोल्ने कोही भएन। म तयार भएँ, कतिले मान्लान्! मैले आएको विचार र मान्यता बोलेँ। हामी नारी शिक्षाको पक्षमा लागेको मान्छे तर वादविवादमा मैले ‘अगेन्स्ट द मोसन’ बोलेपछि कतिले त्यसलाई मेरो मान्यता नै त्यही हो भन्ने सोचेँ।

सान्दर्भिक ‘कोटेशन’ ले वादविवादलाई अथेन्टिसिटी दिन्छ। तर कसरी पुष्टि गर्ने छोरी पढाउनु हुन्न भनेर।

पिता रक्षति कौमारे भार्ता रक्षति यौवने।
पुत्रो रक्षति वार्धक्ये न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति॥

नेपालीमा यसको अर्थ हो, ‘नारीलाई बाल अवस्थामा पिताले रक्षा गर्छन्, यौवन अवस्थामा पतिले र वृद्धा अवस्थामा छोराहरुले रक्षा गर्छन्, त्यसैले उनीहरुलाई कहिल्यै एक्लै छोडिनु हुँदैन। अर्को अर्थमा शिक्षाको खासै प्रयोजन छैन उनीहरुका लागि।’

यो नीतिश्लोकलाई उद्धृत गर्दै व्याख्यासहित आफ्नो प्रस्तुति राखेँ मैले। अचूक तर्क सावित भयो त्यो।

‘नारीलाई बाल अवस्थामा पिताले रक्षा गर्छन्, यौवन अवस्थामा पतिले र वृद्धा अवस्थामा छोराहरुले रक्षा गर्छन्, त्यसैले उनीहरुलाई कहिल्यै एक्लै छोडिनु हुँदैन। अर्को अर्थमा शिक्षाको खासै प्रयोजन छैन उनीहरुका लागि।’

हाम्रो स्कूलमा ‘हाउस’ छुट्याइएको थियो। चारओटा हाउस थिए, नदीका नामबाट। गण्डकी, चेपे, दरौँदी, मर्याङ्दी आदि। ती हाउसहरुलाई विद्यार्थीको एकडेमिक, पर्फमेन्स, स्पोर्टस् आदिबाट जाँचिन्थ्यो। पहिलो वर्ष सबै हाउसबीच प्रतिष्पर्धा भयो। पहिलो वर्ष गण्डकी वा मर्स्याङ्दी कसले जित्यो याद भएन। चौँथो या सबभन्दा कमजोरमा चेपे पर्‍यो। पहिला हुनेले विभिन्न आधारमा १५० जति स्कोर गर्‍यो। चेपेको ६०/७० जति मात्र थियो।

चेपे हाउसका क्याप्टेन यमप्रसाद भट्टराई थिए। बाबुराम भट्टराईजीको ठूलो बाको छोरा। हेडमास्टरले यम प्रसादलाई तिमी कमजोर हाउसमा छौँ, क्याप्टेन बाहेक कुनै पनि हाउसको एक जना छान भन्नु भयो।

मलाई छान्नु भो। मेरो लागि यो ठूलो इज्जतको कुरा थियो। पढाइबाट ३, वादविवादबाट ५, निबन्धबाट ५ र भाषणबाट ३ या ५ नम्बर दिने चलन थियो हाउसलाई। त्यस अर्थमा विद्यार्थीले २०/२५ नम्बरको योगदान पुर्‍याउथे। पछि चेपे सधैँ पहिला या दोस्रो हुन पुग्यो। यसले मलाई एउटा रोचक शिक्षा दियो। कक्षामा पाइने नम्बर या मार्कसिटसँगै अरु विषय, गतिविधिको पनि वजन हुन्छ भन्ने मैले बुझ्न सकेँ। एसएलसीको लागि तयारी गर्दा पनि स्टुडेन्ट ग्रोथको अरु पाटो हुन्छ भन्ने सोच्दैनौँ हामी।

अहिले थाहा हुन्छ– मार्क्स राम्रो ल्याउनेहरुसँग पनि खेल्छौ, खेल्दैनौ, एक्स्ट्रा करिकुलर एक्टिभिटिज के के छन् आदि सोधिन्छ, हेरिन्छ। यस अर्थमा हामी समय धेरै अगाडि थियौँ।

स्कूलका अनेकौँ स्मरणहरु छन्। भीमप्रसाद गुरुले तेरिज (दिइएको अक्षरबाट अर्थ खुल्ने गरी सबैभन्दा छोटो लेख्ने) खिच्न लगाउनुभयो । मैले सबैभन्दा छोटो बनाएको थिएँ। २०–२१ शब्दमा नै मेरो सक्किएको थियो। गुरुले मलाई १० मा ६ नम्बर दिनुभयो र उहाँका मन पर्ने विद्यार्थीलाई ८–९ नै दिनुभयो। म भन्दा ६/७ शब्द नै बढी लेखेका थिए उनीहरुले। कापी फिर्ता भएपछि लुकाउँदा लुकाउँदै पनि मैले देखिहालेँ। बारम्बारको अन्यायले मलाई क्रुद्ध बनाएको थियो। मसँग उहाँलाई कनफ्रन्ट गर्ने नैतिक बल थियो, अवसर पनि जुर्‍यो।

मैले भने, ‘गुरु तपाईँका मन परेका विद्यार्थीको कुरा छोडौँ, तपाई स्वयंले पनि मेरोभन्दा छोटो लेख्नुभयो भने म स्कूल नै छोड्छु। त्यसपछि गुरुले टोपी फुकालेर टेबलमा राख्नुभयो, अनि बडा विचार गरी तेरिज लेख्न थाल्नुभो। दुर्भाग्यवश उहाँको तेरिज मेरोभन्दा ५/६ शब्दले लामो भयो। अनि मैले गुरुलाई अनुरोध गरेँ, ‘जब तपाईँले मभन्दा छोटो लेख्न सक्नुुहुन्न भने मलाई १० मा १० किन नदिने?’ गुरुलाई अफ्ठेरो पर्‍यो। अनि भन्नुभयो, ‘बाबु यसलाई गुरु दक्षिणा मानी छोडिदेउ।’ अनि मैले प्रतिप्रश्न गरेँ, ‘आफूले पढाएको भन्दा बढी ज्ञान भएको विद्यार्थीसँग गुरु दक्षिणा लिएको त द्रोणाचार्यले हो, एकलव्यको बुढीऔँला दक्षिणा लिए जस्तो भएन र?’ गुरुसँग उत्तर थिएन।

(क्रमश:)

बैशाख २४, २०७५ मा प्रकाशित
प्रतिक्रिया दिनुहोस्