महाभारतको युद्ध समाप्त भएपछि, युधिष्ठिर हस्तिनापुरका राजा बने। युद्धले थलिएको हस्तिनापुरलाई नयाँ दिशामा डोर्याउन उनले राज्याभिषेक समारोहमा भनेका शब्दहरू आज पनि नेतृत्वका लागि मार्गदर्शक छन्:
‘मेरो हृदयमा कसैप्रति कुनै कटुता छैन। आज म घोषणा गर्दछु कि अब हस्तिनापुरमा कटुताको युग समाप्त भएको छ। राजाको कर्तव्य भनेको भविष्यतर्फ हेर्ने हो। यदि कुनै राजा सधैं विगतका कटुतामा अल्झिरहन्छ भने, त्यो राजा देशका लागि उदाहरणीय हुन सक्दैन। हस्तिनापुरले धेरै दुःख र कठिनाइ झेलेको छ। अब यो राज्य र यहाँका जनताले सुख, समृद्धि र नयाँ युगको अनुभव गर्न पाउने अधिकार राख्छन्।’
युधिष्ठिरका यी शब्दहरु केवल भाषण थिएनन्। ती शब्दहरूले नेतृत्वको साँचो परिभाषा दिन्छन्—विगतको कटुता त्यागेर समावेशिताको मार्गमा अघि बढ्न प्रेरित गर्छन्।
नेपालको सन्दर्भमा युधिष्ठिरको दर्शन
२०६२/६३ को परिवर्तनपछि नेपालले राजतन्त्रको अन्त्य गर्दै गणतन्त्रको स्थापना गर्यो। यो संक्रमण सहज थिएन। तर के यदि परिवर्तनका क्रममा सबै पक्षलाई समेट्ने प्रयास भएको भए?
राजा, जसले शताब्दीयौंदेखि देशको एकताको प्रतीकका रूपमा काम गरेका थिए, तिनलाई सुधारका अवसर दिइएको भए, सायद नेपालले स्थिरता र समृद्धिको मार्ग समात्ने थियो। तर विगतप्रतिको कटुताले सहकार्यका ढोका बन्द गर्यो। सहमतिको अभावले गर्दा नेपालले सम्भावनाहरूको सुनौलो अवसर गुमायो।
नेल्सन मण्डेला र एफ. डब्लु. डि क्लार्कको प्रेरणा
युधिष्ठिरको शिक्षा जस्तै, नेल्सन मण्डेलाको जीवनले पनि नेतृत्वको उत्कृष्ट उदाहरण प्रस्तुत गर्छ। २७ वर्षको जेल जीवनपछि जब उनी दक्षिण अफ्रिकाको राष्ट्रपति बने, उनले विगतका जातीय भेदभाव र हिंसाका घाउहरू बिर्सेर सबैलाई समेटेर अघि बढ्ने नीति लिए।
तर यो परिवर्तन सम्भव बनाउन नेल्सन मण्डेला एक्लै पर्याप्त थिएनन्। दक्षिण अफ्रिकाका तत्कालीन राष्ट्रपति एफ. डब्लु. डि क्लार्कले पनि आफ्ना विशेषाधिकार त्यागेर समानता र सहकार्यको आधारमा नयाँ युग सुरु गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेले।
डि क्लार्कले नस्लभेदको अन्त्य र दक्षिण अफ्रिकाको लोकतान्त्रिक रूपान्तरणमा मण्डेलासँग मिलेर काम गरे। उनीहरूको सहकार्यले मात्र दक्षिण अफ्रिकाले विभाजनलाई पार गर्दै स्थायित्व र प्रगतितर्फ उन्मुख हुन सक्यो।
मण्डेला र डि क्लार्कले देखाएको मार्गले सिकाउँछ—साँचो परिवर्तनको लागि विरोधी ध्रुवहरूबीच पनि सहकार्य हुनुपर्छ।
२०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि, राजा ज्ञानेन्द्रले पनि सम्पूर्ण कार्यकारी अधिकार त्यागी देशलाई नयाँ राजनीतिक प्रणालीमा अगाडि बढाउन मद्दत पुर्याए। राजनीतिक परिवर्तनको समयमा राजाले आफ्नो व्यक्तिगत प्रतिष्ठाभन्दा देशको हितलाई प्राथमिकता दिएर राजनीतिक दलहरूसँग सहमति र सम्झौताका लागि मार्ग प्रशस्त गरेका थिए।
तर, दुर्भाग्यवश, यी सम्झौताहरूको पालना भएन। यदि सहकार्यका सिद्धान्तलाई व्यवहारमा उतारिएको भए, नेपालले स्थायित्व, समृद्धि र राष्ट्रिय एकताको मार्गमा ठूलो फड्को मार्न सक्थ्यो।
नेपालमा राजसंस्था शताब्दीयौँदेखि देशको एकता, सांस्कृतिक पहिचान, र निरन्तरता प्रदान गर्ने प्रतीक थियो। लोकतान्त्रिक प्रणालीको परिप्रेक्ष्यमा, राजसंस्थाले निम्न भूमिकाहरू खेल्न सक्थ्यो:
– राजसंस्था राजनीतिक र सामाजिक विभाजनलाई जोड्ने सेतुको रूपमा काम गर्न सक्थ्यो। कुनै दलगत राजनीति वा विवादमा नलागेर, यो संस्था देशको सम्पूर्ण जनताको साझा पहिचानका रूपमा रहन सक्थ्यो।
– नेपालको सांस्कृतिक धरोहर, धार्मिक विविधता, र परम्परालाई जोगाउन राजसंस्था एउटा अभिभावकका रूपमा भूमिका खेल्न सक्थ्यो।
– राजसंस्थाले आपतकालीन अवस्थामा सबै पक्षबीच सहमति जुटाउन मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्न सक्थ्यो। यो भूमिकाले देशलाई राजनीतिक अस्थिरता र विभाजनबाट जोगाउन सहयोग गर्ने थियो।
युधिष्ठिरले हस्तिनापुरलाई नयाँ दिशामा अघि बढाएझैं, मण्डेला र डि क्लार्कले दक्षिण अफ्रिकालाई एकतामा बाँधेर भविष्य निर्माण गरे। आजको नेपालका लागि पनि यिनै शिक्षाहरू प्रेरणादायक हुनुपर्छ। हाम्रो विगतका कटुताहरूलाई पाठका रूपमा ग्रहण गर्दै, सहकार्य र समावेशिताको मार्गमा अघि बढ्न जरुरी छ।
– राजसंस्थाको ऐतिहासिक छवि र सम्मानले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पनि परिचित गराउन सघाउ पुर्याउँथ्यो।
यदि परिवर्तनपछि नेपालले उन्नति र प्रगतिका नयाँ अध्याय खोल्न सक्ने संकेत देखाएको भए, राजसंस्थाको औचित्य पूर्ण रूपमा समाप्त भइसकेको हुने थियो। सायद, आज यो लेख पनि असान्दर्भिक हुन्थ्यो। तर वर्तमान अवस्थामा, नेपाल सङ्कटग्रस्त छ। राजनीतिक अस्थिरता, आर्थिक मन्दी र सामाजिक विखण्डनले मुलुकलाई भविष्यप्रति अन्योल र अनिश्चिततामा पुर्याएको छ।
आजका दिनमा, राजा देश भित्रै छन्, देशका विभिन्न स्थानमा यात्रा गर्दैछन्, जनतासँग साक्षात्कार गरिरहेका छन्। जनताले पनि उनीप्रति अपार माया, स्नेह मात्र होइन, आशा र भरोसा पनि देखाएका छन्। जनताको यो विश्वास खेर जान दिनु हुँदैन। कुनै पनि देशको सबभन्दा ठूलो शक्ति भनेकै जनता हुन्। जब जनता कुनै व्यक्तिप्रति वा संस्थाप्रति विश्वास गर्छन्, त्यो विश्वासलाई सही दिशा दिनु नेतृत्वको कर्तव्य हो।
राजाले आफूलाई जनताको बीचमा प्रस्तुत गर्दै गरेको प्रयास, जनताको भावना र अपेक्षालाई सम्बोधन गर्ने एउटा अवसर हो। यसलाई मुलुकको स्थायित्व र प्रगतिमा रूपान्तरण गर्न सकियो भने, देशले नयाँ सम्भावनाहरूको ढोका खोल्न सक्छ।
युधिष्ठिर र दक्षिण अफ्रिकाबाट सिक्ने पाठ
युधिष्ठिरले हस्तिनापुरलाई नयाँ दिशामा अघि बढाएझैं, मण्डेला र डि क्लार्कले दक्षिण अफ्रिकालाई एकतामा बाँधेर भविष्य निर्माण गरे। आजको नेपालका लागि पनि यिनै शिक्षाहरू प्रेरणादायक हुनुपर्छ। हाम्रो विगतका कटुताहरूलाई पाठका रूपमा ग्रहण गर्दै, सहकार्य र समावेशिताको मार्गमा अघि बढ्न जरुरी छ।
साझा भविष्यको परिकल्पना
नेपालको इतिहास, चाहे त्यो राजतन्त्रको होस् वा प्रजातन्त्रको – सम्पूर्ण नेपालीको साझा सम्पत्ति हो। सहमति र सहकार्यले मात्र यो देशलाई स्थायित्व र प्रगतिमा डोर्याउन सक्छ।
अब समय आएको छ—विगतका गल्तीहरूलाई पाठको रूपमा लिँदै, सहकार्यका माध्यमबाट नयाँ नेपाल निर्माण गर्ने।
नयाँ युगको आह्वान
युधिष्ठिर, नेल्सन मण्डेला, र एफ. डब्लु. डि क्लार्कबाट प्रेरणा लिएर, हामीले घोषणा गर्नुपर्छ:
“अब कटुताको युग समाप्त भएको छ। अब सहकार्य र एकताको युग सुरु भएको छ।”
नेपालको भविष्य सम्पूर्ण नेपालीको हातमा छ। सबै पक्षले जिम्मेवारीपूर्वक आफ्नो भूमिका निर्वाह गरे, कटुता र विभाजनका घाउ निको पार्दै समृद्धिको मार्गमा अघि बढ्न सकिन्छ।
कटुताको अन्त्य गरौं, सहकार्य र स्थायित्वको युग सुरु गरौं।
(कोइराला बैँकिङ क्षेत्रमा कार्यरत छन्।)
भर्खरै
लोकप्रिय
