भाषा कुनै पनि राष्ट्रको अस्मिता र सांस्कृतिक विरासतको प्राणशक्ति हो। यो मानव समाजको बौद्धिक अभिव्यक्ति, सामाजिक संरचना र ऐतिहासिक स्मृतिको साझा माध्यम मात्र होइन, एउटा जीवित संस्थाको रूपमा विकासशील पहिचानको प्रतीक पनि हो। नेपाली भाषा पनि यसै अवधारणाको प्रतिबिम्ब हो जसले हिमालदेखि तराईसम्म फैलिएको विविधतालाई एकताको सूत्रमा बाँध्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ।
यसले नेपाली राष्ट्रियताको निर्माणमा सांस्कृतिक, सामाजिक र राजनीतिक आधार प्रदान गरेको छ। अमेरिकी भाषाविद् एडवर्ड सेपिरले भनेका छन्, “भाषा संस्कृतिको मुखपत्र हो।”
महात्मा गान्धीले लेखेका छन्,“आफ्नो भाषा नजान्ने मानिस बिनाजराको रुख जस्तै हो।”
चर्चित लेखक नोम चोम्स्कीका भनाइ अझ सान्दार्भिक देखिन्छ, “भाषा केवल सञ्चारको माध्यम होइन; यो चेतनाको ऐना हो।” यसैले पनि नेपाली भाषाले यहाँको बहुसांस्कृतिक यथार्थलाई अभिव्यक्त गर्दछ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि तथा विकासको यात्रा
नेपाली भाषाको उत्पत्ति इन्डो-आर्यन भाषा परिवारको खस प्राकृत भाषाबाट भएको मानिन्छ। यसको लिपि देवनागरी हो जुन संस्कृत, हिन्दीलगायतका भाषाहरूसँग मिल्दोजुल्दो छ। बाह्रौँ शताब्दीमा पश्चिम नेपालका खस राज्यहरूमा प्रचलित यो भाषा, मध्यकालीन मल्ल राजाहरूको शासनकालमा प्रशासनिक भाषाको रूपमा उदाएको मानिन्छ। श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान (अठारौँ शताब्दी) पछि यो भाषाले राष्ट्रिय रूपमा प्रचार-प्रसार हुने मौका पायो। उनले गोरखाली भाषालाई “राज्यभाषा” घोषणा गरेर यसलाई प्रशासन, सेना र कूटनीतिक कार्यमा प्राथमिकता दिएको पाउँदछौँ।
उन्नाइसौँ शताब्दीमा भानुभक्त आचार्यले संस्कृत रामायणलाई नेपालीमा अनुवाद गरेर यस भाषाको साहित्यिक आधार स्थापना गरे। उनी भाषाको महत्त्वका बारेमा भन्छन्, “विद्या धन भए पनि मातृभाषा बिनाज्ञान अधुरो हुन्छ।” यसले नेपाली भाषालाई मात्रै धार्मिक अभिव्यक्तिको साधन नभएर सामान्य जनताको भाषा पनि बनायो। बिसौँ शताब्दीमा शारदा लिपिको स्थानमा देवनागरीको आधिकारिक स्वीकृतिले यसलाई राष्ट्रिय पहिचान दिलायो।
नेपाली भाषाको विकासमा संस्कृत भाषाको योगदान
संस्कृत भाषा र नेपाली भाषाबीच गहिरो ऐतिहासिक र भाषिक सम्बन्ध रहेको छ। नेपाली भाषा इन्डो-आर्यन भाषाशाखाअन्तर्गत पर्ने हुँदा यसको मूल जरा संस्कृतमै रहेको पाइन्छ। नेपाली भाषाका धेरै शब्द, विशेष गरेर धार्मिक, साहित्यिक र औपचारिक प्रयोगमा आउने शब्दहरू, संस्कृतबाट सिधै आएका छन्। व्याकरणका दृष्टिले पनि नेपाली भाषामा संस्कृतको प्रभाव, विभक्ति प्रयोग, समास र धातुहरूको संरचनामा स्पष्ट देखिन्छ। नेपालमा शिक्षा, धर्म र प्रशासनिक प्रणालीमा लामो समयसम्म संस्कृत भाषाको प्रभाव रहेकाले नेपाली भाषाको विकासमा यसको महत्त्वपूर्ण भूमिका रह्यो। यसरी हेर्दा नेपाली भाषा संस्कृतको उत्तराधिकारी भाषामध्ये एक होजसले संस्कृतका धेरै विशेषताहरू आत्मसात गर्दै आफ्नै पहिचान निर्माण गरेको छ।
सांस्कृतिक विरासत र साहित्यिक योगदान
नेपाली भाषा नेपालको सांस्कृतिक आधारशीला हो। यसले लोकगीत, दोहोरी, चुट्का, भक्ति साहित्य र आधुनिक उपन्याससम्म विविध विधामा ज्ञानको विरासत सँगालेको छ। भानुभक्तीय “रामायण” देखि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको “मुनामदन” सम्म यस भाषाले मानवीय भावनाको गहिराइलाई स्पर्श गर्दै आएको छ। आधुनिक कालमालक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, अभि सुवेदी, मनु ब्राजाकी, पारिजात, तारानाथ सर्मा, जगदीश घिमिरे जस्ता लेखकहरूले नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय मानचित्रमा उभ्याए।
सांस्कृतिक अभिव्यक्तिको रूपमा नेपाली भाषाले दशैँ, तिहार, चैतेदशैँ जस्ता चाडपर्वलाई मात्रै नभएर, मैथिली, नेवार, मगर, गुरुङ, तामाङ, थारु, लिम्बू, शेर्पा, राई आदि भाषिक समुदायका सांस्कृतिक प्रतीकहरूलाई पनि आत्मसात गरेको छ। यसले नेपालको बहुसांस्कृतिक इतिहासलाई एकीकृत गर्ने काम गरेको छ।
राष्ट्रिय एकताको स्तम्भ
नेपालमा आजका दिनसम्म थाह लागे अनुसार १३३ भाषाहरू बोलिन्छन् तर नेपालको संविधानअनुसार नेपाली भाषा “राष्ट्रभाषा” हो। यसले विविध जातीय समूहहरूबिच साझा सम्बन्ध कायम गर्ने भूमिका निर्वाह गरेको छ। शिक्षा, न्यायालय, प्रशासन र सञ्चार (मिडिया) मा यसको प्रयोगले नागरिकहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्दछ। २०१५ को संविधानले नेपालीलाई संघीय सरकारको कामकारबाहीको भाषा घोषणा गरेर यसको स्थिति अझ बलियो बनायो।
अन्तर्राष्ट्रिय प्रसार तथा विश्वव्यापी छाप
नेपाली भाषा अहिले विश्वभर फैलिरहेको छ। भारतको सिक्किम, दार्जिलिङका साथै भुटान, म्यानमारलगायतका देशमा यो आधिकारिक मान्यता प्राप्त भाषा भएको छ। संयुक्त अधिराज्य (बेलायत), अमेरिका, अस्ट्रेलिया, मलेशिया, अरबीयन राष्ट्रमा काम र अध्ययनको सिलसिलामा बसोबास गर्ने लाखौँ नेपालीहरूले यसलाई जिवन्त राखेका छन्। अमेरिकाको टेक्सास विश्वविद्यालय, वाशिंगटन विश्वविद्यालय, बेलायतको लन्डन विश्वविद्यालयमानेपाली भाषा र संस्कृति पढाइन्छ। जापानको टोकियो विश्वविद्यालय, अष्ट्रेलियन नेसनल विश्वविद्यालय, क्यानाडाको ब्रिटिस कोलम्बिया विश्वविद्यालयलगायतभारतमा रहेका धेरै विश्वविद्यालय तथा शैक्षिक संस्थाहरूमा नेपाली भाषाको अध्ययन अध्यापन हुँदै आएको छ।
प्रवासी नेपालीहरूले “नेपाली सेवा समिति” जस्ता संस्था स्थापना गरेर भाषा शिक्षण, साहित्य प्रकाशन र सांस्कृतिक कार्यक्रममार्फत यसलाई संरक्षण गरिरहेका छन्। युट्युब, फेसबुक र टिकटकजस्ता सामाजिक सञ्जालहरूमा नेपाली विषयवस्तु (कन्टेन्ट) को बढ्दो प्रयोगले यसको डिजिटल उपस्थिति पनि सुदृढ बनिरहेको छ।
नेपाली भाषा हाम्रो सामूहिक चेतनाको प्रतिध्वनि हो। यसले हाम्रा पूर्वजहरूको बुद्धिमत्ता, संघर्ष र सपनालाई आजसम्म बचाएको छ। आधुनिकताको चक्रमा यसलाई केवल संरक्षण गर्नु मात्र होइन, यसलाई नवीन प्रविधिका साथ अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा लैजानु आवश्यक छ। नेपाली भाषाको समृद्धि नै नेपालको समृद्धि हो।
वर्तमान प्रवृत्ति, अवसर र आवश्यकताहरू
वैश्वीकरणले नेपाली भाषामा द्वन्द्व उत्पन्न गरेको छ। एकातिर अङ्ग्रेजीको प्रभुत्वले युवा पुस्तालाई नेपाली भाषाप्रति उदासीन बनाएको छ भनेअर्कोतिर डिजिटल प्रविधिले यसलाई नयाँ मञ्च दिएको छ। नेपाल सरकारले “नेपाली भाषा विकास कोष” गठन गरेर यसको प्रवर्द्धन गर्ने नीति लिएको छ तर यसको काम निक्कै फितलो देखिएको छ। शिक्षामा मातृभाषाको प्रयोगलाई बढावा दिँदै प्राथमिक तहमा नेपाली माध्यमलाई प्राथमिकता दिए पनि यसले गति लिन सकिरहेको छैन।
दुःखको कुरा निजी शिक्षण संस्थाहरूमा अङ्ग्रेजीको अत्यधिक प्राथमिकताले नेपाली भाषाको गरिमा घटाएको छ। यसलाई समाधान गर्न नीतिगत सुधार, शिक्षक प्रशिक्षण र डिजिटल साक्षरता जस्ता कदमहरू आवश्यक छन्।
मानकीकरण र प्राज्ञिक चुनौतीहरू
मानकीकरणको चुनौती: शब्दकोशहरू कुनै पनि भाषाको मानक निर्माण गर्ने आधार हुन्। तर विभिन्न शब्दकोशहरूमा एउटै शब्दको हिज्जे फरक हुनु (जस्तै: ‘सञ्चार’ को सट्टा ‘संचार’) ले भाषाको मानकीकरणमा समस्या निम्त्याउँछ। यसले भाषा सिक्ने विद्यार्थी, लेखक, पत्रकारर अनुवादकहरूमा भ्रम उत्पन्न गराउँछ।
शिक्षा प्रणालीमा प्रभावः विद्यालय तथा विश्वविद्यालय स्तरका पाठ्यपुस्तकहरूमा कुन हिज्जे मान्य हो भन्ने विषयमा अस्पष्टता आउँछ। शिक्षकहरू आफैँ अन्योलमा परेपछि विद्यार्थीहरूको सिकाइमा अस्थिरता आउँछ। यसले दीर्घकालीन रूपमा भाषिक शुद्धतालाई ह्रास गराउन सक्छ।
शब्द परिवर्तन र यसको द्वैधताः कहिलेकाहीँ शब्दकोशहरूले जनस्तरमा प्रचलित भाषालाई समेट्न खोज्दा प्राचीन वा व्याकरणसम्मत शब्दहरू विस्थापित हुन सक्छन्। उदाहरणका लागि, ‘बुझ्दछु’ को सट्टा ‘बुझ्छु’ को प्रयोग बढ्दै गइरहेको छजुन व्याकरणिक रूपले फरक छ। यदि शब्दकोशले यस्तो रूपलाई नै मान्य ठान्यो भने नेपाली भाषाकोशास्त्रीय संरचना कमजोर पर्न सक्छ।
अनुवाद र सम्पादन कार्यमा असरः शब्दकोशमा आधारित हिज्जे तथा शब्द प्रयोगको परिवर्तनले अघिसम्म लेखिएका अनुवाद, निबन्ध, लेख, शोधपत्र आदि सामग्रीहरू अप्रासङ्गिक बन्न सक्छन्। यसले सम्पादनको निरन्तरता भङ्ग गर्दछ।
डिजिटल भाषा उपकरणमा द्विविधताः नेपाली युनिकोड, एप्लिकेसन र एआई जस्ता टुलहरूको सीमित विकासले यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धामा पछाडि पारिरहेको छ। स्पेलिङ चेकर, ओसिआर आदि प्रविधिमा स्थिर र मानकीकृत शब्दकोश आवश्यक हुन्छ। फरक हिज्जेले यी उपकरणहरूमा भ्रम सिर्जना गर्दछजसले नेपाली भाषा प्रयोगलाई डिजिटल युगमा असहज बनाउँछ।
भाषिक एकरूपता र राष्ट्रिय एकता: भाषा राष्ट्रको साझा चिनारी हो। यदि एउटै भाषामा अनेक किसिमका हिज्जे र शब्दहरू प्रचलित भए भने भाषिक एकरूपता कमजोर हुन्छ। विशेषतः बहुभाषिक देशमा साझा भाषाको मानकीकरण अझ महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
भाषिक हीनभावना: केही समुदायमा नेपाली भाषालाई गाउँले, पर्वते, पहाडिया भाषा भन्ने गरिन्छ जसले सामाजिक स्तरीकरणलाई क्षयीकरण गरेको छ।
नेपाली शब्दहरूको हिज्जे र प्रयोगमा हुने परिवर्तनले प्राज्ञिक, शैक्षिकर प्राविधिक क्षेत्रमा गहिरो असर पार्दछ। यसले भाषा नीति निर्माण, पाठ्यक्रम विकास, सम्पादन परम्परार भाषा प्रविधि सबैमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ।
संरक्षणका उपाय र भविष्यको रणनीति
राष्ट्रिय स्तरको मानकीकरण संस्था गठनः “नेपाली भाषा आयोग” जस्तो स्थायी, स्वतन्त्र र विशेषज्ञीय संस्था गठन गर्नुपर्छ जसले भाषाको मानक तय गर्छ, जस्तै हिज्जे, प्रयोग र शैली।यो संस्थामा भाषाविद्, शिक्षक, लेखक, सम्पादक, प्रविधिक विज्ञ सबैको सहभागिता अनिवार्य हुनुपर्छ।
एकीकृत र आधिकारिक शब्दकोश प्रकाशनः सरकार वा भाषा आयोगद्वारा अनुमोदित एकीकृत मानक शब्दकोश सार्वजनिक गर्नुपर्छ जसले विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको पाठ्यक्रम, मिडिया, अनुवाद कार्य र डिजिटल टूलहरूमा प्रयोग हुने हिज्जेलाई निर्धारण गर्छ।यसमा नियमित अद्यावधिक प्रक्रिया पनि हुनुपर्छ।त्यसैलेशब्दकोश निर्माणमा भाषाविद्हरू, शिक्षक, लेखकर प्राविधिक विज्ञहरूको समन्वय अपरिहार्य हुन्छ।
तालिम तथा प्रशिक्षणःमानक भाषा प्रयोग सम्बन्धी प्रशिक्षणसम्पादक, अनुवादक, पत्रकारहरूलाई नियमित रूपमा दिनु आवश्यक छ।प्राथमिक शिक्षादेखि उच्च शिक्षासम्म नेपाली भाषालाई अनिवार्य विषय बनाएर नेपाली भाषाको विकास गर्नुपर्छ।यसले पाठ्यपुस्तक र समाचार सामग्रीमा हिज्जेको एकरूपता ल्याउन सघाउँछ।
डिजिटल भाषा उपकरणहरूको विकास र अद्यावधिकःनेपाली भाषाका लागि कृत्रिम बुद्धिमत्ता-आधारित अनुवाद उपकरण (एआई), आभासी पुस्तकालय र विद्युतीय शिक्षण प्रणाली विकास गर्ने (युनिकोड, स्पेलिङ चेकर, ओसिआर, नेपाली टाइपिङ सफ्टवेयर, मोबाइल एप्स आदिमा मानकीकृत शब्द सूची प्रयोग गरिनुपर्छ।एआई र मेशिन लर्निङमा आधारित नेपाली भाषा उपकरण विकासका लागि प्राविधिक र भाषिक सहकार्य आवश्यक छ)।
शास्त्रीय र बोलचालबिचको सन्तुलनः शब्दकोशले बोलचालका शब्दलाई पूर्ण रूपमा बहिष्कार नगरी शास्त्रीय रूपलाई मूल मान्यता दिई बोलचालका रूपहरूलाई वैकल्पिक रूपमा उल्लेख गर्नु उपयुक्त हुन्छ (जस्तै: बुझ्दछु [शास्त्रीय], बुझ्छु [सामान्य] भनेर छुट्याउनु)।
पाठ्यक्रममा स्पष्ट मार्गदर्शनः पाठ्यपुस्तकहरूमा प्रयोग हुने भाषा र हिज्जेबारे स्पष्ट मार्गदर्शन दिनुपर्ने हुन्छ।विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूलाई केन्द्रीय भाषा निर्देशनअनुसार पाठ्यक्रम निर्माण गर्न निर्देशन दिनुपर्छ।शैक्षिक सुधारअन्तर्गत प्राथमिक शिक्षादेखि उच्च शिक्षासम्म नेपाली भाषालाई अनिवार्य विषय बनाउँदै नेपाली भाषाका दक्ष प्रशिक्षकहरू राख्नुपर्छ।
भाषिक हीनभावनाको अन्त्य गर्न जनचेतना कार्यक्रमः नेपाली भाषा राष्ट्रको साझा सम्पत्ति हो भन्ने सन्देश सञ्चार (मिडिया), शिक्षा, समुदायस्तरमा फैलाउनु पर्छ।चलचित्र,नाटक र साहित्यमा नेपाली भाषाको प्रयोगलाई अनुदान र पुरस्कारबाट प्रोत्साहन दिने संस्कृतिको विकास गर्नुपर्छ।सबै जातजातिका भाषा र संस्कृतिको सम्मान गर्दै नेपालीको मानकीकरणलाई राष्ट्रको प्रगतिको आधार बनाउनुपर्छ।
क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यः युनेस्को, सार्क जस्ता संस्थासँग सहकार्य गरेर नेपाली भाषालाई अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाको रूपमा मान्यता दिलाउनुपर्छ। यी संस्थाहरूसँगको सहयोगमा भाषिक उपकरण विकास र मानकीकरणमा योगदान पुर्याउन सकिन्छ।यसका निम्ति प्रवासमा रहेका नेपाली विद्वान्हरूको ज्ञान र अनुभवलाई पनि उपयोग गर्न सकिन्छ।
यी रणनीतिहरू समन्वयात्मक, नीतिगत, प्रविधिक र शैक्षिक दृष्टिले कार्यान्वयन गर्न सकेमा नेपाली भाषाको मानकीकरण र प्राज्ञिक एकरूपतामा ठूलो योगदान पुग्नेछ।
नेपाली भाषा हाम्रो सामूहिक चेतनाको प्रतिध्वनि हो। यसले हाम्रा पूर्वजहरूको बुद्धिमत्ता, संघर्ष र सपनालाई आजसम्म बचाएको छ। आधुनिकताको चक्रमा यसलाई केवल संरक्षण गर्नु मात्र होइन, यसलाई नवीन प्रविधिका साथ अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा लैजानु आवश्यक छ। नेपाली भाषाको समृद्धि नै नेपालको समृद्धि हो। यसलाई बचाउन सबैको सहभागिता र राज्यको प्रतिबद्धता नै आधार हुने भएकाले यसमा गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिनु आजको आवश्यकता हो।
भर्खरै
लोकप्रिय
