वर्तमान विश्व भू-राजनीति एक अनिश्चित र खतरनाक मोडमा आइपुगेको छ, जहाँ परम्परागत शक्ति सन्तुलन भत्किँदैछ र नयाँ विश्व व्यवस्थाको निर्माण प्रक्रिया सुरु भएको छ। अमेरिका र रुसबीचको बढ्दो तनाव, चीनको बढ्दो प्रभाव र मध्यपूर्वका निरन्तर द्वन्द्वले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूलाई थप जटिल बनाएका छन्। यसले विश्वका साना तथा विकासोन्मुख देशहरूलाई प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गरिरहेको छ। यो नयाँ युगमा, भू-राजनीतिक समीकरणहरू द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेका छन् र कुनै पनि राष्ट्रको भविष्य आफ्नो कूटनीतिक कुशलतामा निर्भर हुने देखिन्छ। यसअघिको एकध्रुवीय विश्व अब बहुध्रुवीय बन्दै गएको छ, जहाँ विभिन्न शक्ति केन्द्रहरूले आ-आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्।
पछिल्लो समय अमेरिका र रुसबीचको बढ्दो तनावले सम्भावित ठूलो द्वन्द्वको जोखिम बढाएको छ। पूर्व र वर्तमान अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले अमेरिकी आणविक पनडुब्बीहरूलाई पुनः तैनाथ गर्ने आदेश दिएका छन् भने, रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले रुसको अत्याधुनिक हाइपरसोनिक मिसाइल ‘ओरेसनिक’ बेलारुसमा तैनाथ गर्ने घोषणा गरेका छन्। यी कदमहरू, आक्रामक वक्तव्य र रणनीतिक अडानले सैन्य विश्लेषकहरू र विश्व नेताहरूलाई चिन्तित बनाएको छ। सबैतिर एउटै प्रश्न उठिरहेको छ: के हामी तेस्रो विश्वयुद्धको नजिक पुगिसकेका छौँ?
यी दुई महाशक्ति राष्ट्रहरूबीचको टकरावलाई केवल एउटा सीमा विवाद वा क्षेत्रीय द्वन्द्वका रूपमा मात्र हेर्नु भूल हुनेछ। यो शीतयुद्धपछिको सबैभन्दा ठूलो भू-राजनीतिक संकट हो जसले विश्वलाई पुनः दुई ध्रुवीय प्रणालीतर्फ धकेलिरहेको छ। अमेरिकाको ‘अमेरिका फर्स्ट’ नीति र रुसको ‘विस्तारवादी’ सैन्य रणनीतिले अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र स्थापित कूटनीतिक मूल्यहरूलाई चुनौती दिएको छ। यस्तो अवस्थामा संयुक्त राष्ट्र संघ र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको भूमिका कमजोर हुँदै गएको छ, जसले गर्दा शक्ति प्रदर्शन नै समस्या समाधानको एक मात्र विकल्प बन्दै गएको छ। आणविक हतियारहरूको होडबाजी रहाइपरसोनिक मिसाइलजस्ता नयाँ प्रविधिको विकासले प्रतिक्रियाको समयलाई अत्यन्तै कम गरिदिएको छ, जसले गर्दा एउटा सानो गल्ती वा गलत सूचनाले पनि ठूलो विनाश निम्त्याउन सक्छ। यसले गर्दा विश्वका आम नागरिकहरूमाझ एक प्रकारको भय र अनिश्चितता छाएको छ, जसले विश्वव्यापी शान्ति र स्थिरताको भविष्यमाथि नै प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ। यसले विश्वका साना तथा विकासोन्मुख देशहरूलाई प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गरिरहेको छ।
१. शक्ति प्रदर्शनको नयाँ अध्याय: अमेरिका र रुसबीचको बढ्दो टकराव
रुसको कदमको जवाफमा, अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले आणविक शक्तिबाट सञ्चालित ब्यालेस्टिक मिसाइल पनडुब्बीहरूलाई आर्कटिक, उत्तर अटलान्टिक र प्रशान्त महासागरलगायतका प्रमुख क्षेत्रहरूमा पुनः तैनाथ गर्न आदेश दिएका छन्। यी पनडुब्बीहरूलेट्राइडेन्ट II D5 मिसाइलहरूप्रक्षेपण गर्न सक्छन्, जसले अमेरिकालाई आणविक टकरावको स्थितिमा दोस्रो प्रहार गर्न सक्ने क्षमता प्रदान गर्छ। ट्रम्पले “अमेरिकाका सहयोगी वा क्षेत्रमा कुनै पनि खतरालाई अत्यधिक शक्तिले जवाफ दिइनेछ” भनी घोषणा गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय तनावमा थप आगो थपेका छन्। अमेरिकी रणनीतिक बमवर्षक विमानहरूले पनि नेटो क्षेत्रमा उडान बढाएका छन्, जसले कुनै पनि सैन्य वृद्धिका लागि तयारीको संकेत दिन्छ। ट्रम्पको ‘अमेरिका फर्स्ट’ नीति र परम्परागत गठबन्धनहरूलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्तिले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा चिन्ता बढाएको छ। उनको रुस-युक्रेन युद्धलाई लिएर दिएका अभिव्यक्ति र सम्भावित कदमहरूले यो तनावलाई सैन्य टकरावको जोखिममा पुर्याउने सम्भावना पनि व्यक्त गरिएको छ।
यस बढ्दो तनावका बीच, रुसको विवादास्पदडेड ह्यान्डप्रणालीको पुनः सक्रियताले अर्को भयावह आयाम थपेको छ। डेड ह्यान्ड शीतयुद्धको समयमा विकसित गरिएको एक स्वचालित आणविक प्रतिक्रिया प्रणाली हो। यदि रुसी नेतृत्व असक्षम भयो भनेयो प्रणालीले आफै एक ठूलो प्रतिशोधात्मक आणविक प्रहार गर्न सक्छ। यद्यपि यो प्रणाली कहिल्यै आधिकारिक रूपमा निष्क्रिय पारिएको थिएन, हालैका गुप्तचर रिपोर्टहरूले यो प्रणालीको परीक्षण र अपडेट गरिएको संकेत गर्छन्। यसको निहितार्थ स्पष्ट छ: यदि डेड ह्यान्ड प्रणाली ट्रिगर भयो भने, एउटा सानो खतरा वा गलत सञ्चारले पनि विनाशकारी परिणाम निम्त्याउन सक्छ। पूर्ण-स्तरीय विश्वव्यापी द्वन्द्वको खतरालाई खारेज गर्न सकिदैन। युद्धको ऐतिहासिक पूर्व-सन्ध्याका धेरै तत्वहरू सैन्य निर्माण, आक्रामक अडान, गठबन्धनको जाल र क्षेत्रीय विवादहरू आज पनि स्पष्ट रूपमा देखिन्छन्।
२. हाइपरसोनिक हतियारको युग र बेलारुसको रणनीतिक महत्त्व
सन् २०२५ अगस्ट २ मा रुसले आफ्नो अत्याधुनिक हाइपरसोनिक मिसाइल, ओरेसनिकको आधिकारिक रूपमा अनावरण गर्यो। १० म्याक (१२००० किलोमिटर प्रतिघन्टाभन्दा बढी) को गति भएको यो मिसाइलले अधिकांश आधुनिक मिसाइल प्रतिरक्षा प्रणालीहरूलाई छल्न सक्छ। सबैभन्दा चिन्ताको विषय के हो भने, ओरेसनिक आणविक र परम्परागत दुवै प्रकारका वारहेड बोक्न सक्ने क्षमताको छ। राष्ट्रपति पुटिनले २०२५ को अन्त्यसम्ममा ओरेसनिक प्रणाली बेलारुसमा तैनाथ गरिने घोषणा गरेका छन्। बेलारुसले नेटोका सदस्य राष्ट्रहरू पोल्यान्ड, लिथुआनिया र लात्भियासँग सिमाना जोडेको छजसले गर्दा लगभग सम्पूर्ण युरोप रुसको सिधा प्रहारको दायरामा आउँछ। रुसी सैन्य अधिकारीहरूका अनुसार, यो मिसाइल नेटोका लामो दूरीका हतियारहरूलाई निष्क्रिय पार्न र युक्रेनलाई पश्चिमा सैन्य सहायता विरुद्ध निवारकको रूपमा काम गर्न डिजाइन गरिएको हो। यस कदमले रुसको नयाँ सैन्य सिद्धान्तलाई स्पष्ट पारेको छजसमा गति, दूरी र अप्रत्याशिततालाई रणनीतिक युद्धको केन्द्रबिन्दु बनाइएको छ।
यसको साथै, रुसले आफ्नो शस्त्रागारमाकिन्जल (वा “डैगर”) हाइपरसोनिक मिसाइलको तैनाथी पनि जारी राखेको छ। यी एयर-लन्च गरिएका हतियारहरूलाई युक्रेन युद्धमा पनि प्रयोग गरिएको थियो र यसको मनोवैज्ञानिक प्रभाव निकै ठूलो थियो। किन्जल पनि आणविक क्षमतायुक्त छ र यसले केही मिनेटभित्रै लक्ष्यमा प्रहार गर्न सक्छ। ओरेसनिक र किन्जलको एकसाथ तैनाथीले रुसको सैन्य शक्तिलाई नयाँ उचाइमा पुर्याएको छ र यसले पश्चिमा देशहरूलाई थप चिन्तित बनाएको छ। रुसी मिसाइल प्रणालीलाई आफ्नो भूमिमा तैनाथ गर्न अनुमति दिएर बेलारुसले मस्कोसँगको आफ्नो सैन्य सम्बन्धलाई थप गहिरो बनाएको छ। बेलारुसले यसअघि पनि सन् २०२२ मा युक्रेनमा रुसको प्रारम्भिक आक्रमणका लागि आफ्नो क्षेत्र प्रयोग गर्न दिएको थियो। यद्यपि, यस पटक आणविक क्षमतायुक्त हतियारहरूको संलग्नताले परिस्थितिलाई अझ गम्भीर बनाएको छ। बेलारुसी राष्ट्रपति अलेक्ज्यान्डर लुकाशेन्कोले पुटिनसँग पूर्ण रूपमा गठबन्धन गरेका छन् र नेटो र युक्रेनलाई “क्षेत्रीय शान्तिका लागि आसन्न खतरा” घोषणा गरेका छन्। पश्चिमा विश्लेषकहरूले बेलारुस उन्नत रुसी हतियारहरूको स्थायी आधार बन्न सक्ने र यसले पूर्वी युरोपमा रहेको कुनै पनि नेटो मिसाइल ढाललाई निष्क्रिय पार्न सक्ने डर व्यक्त गरेका छन्।
३. विश्वव्यापी गठबन्धनहरूमा दरार र भू-राजनीतिक आयामहरू
रुस-युक्रेन युद्ध भू-राजनीतिको केन्द्रबिन्दु बनेको छ र यसले विश्वमा ध्रुवीकरण बढाएको छ। अमेरिका, बेलायत र युरोपेली युनियनजस्ता पश्चिमा देशहरूले युक्रेनलाई सैन्य र आर्थिक सहयोग दिएका छन् भने रुसले चीन, इरान र उत्तर कोरियाबाट अप्रत्यक्ष समर्थन पाइरहेको छ। ट्रम्पले यो युद्धलाई समाप्त गर्न दिएका अभिव्यक्तिहरूले पनि स्थितिमा थप जटिलता ल्याएको छ। यद्यपि, युद्ध अन्त्यका लागि ठोस कूटनीतिक पहलको अभावमा यो द्वन्द्व अझै लम्बिँदै जाने सम्भावना छ। रुसका प्रभावशाली नेता दिमित्री मेदभेदेभ जस्ता नेताहरूले युक्रेनसँगको युद्धलाई लिएर रुसको अडान स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। रुसले आफूलाई कुनै पनि हालतमा कमजोर नदेखिने गरी अडान लिएको छ, जसले गर्दा अमेरिका र रुसबीचको टकराव झन् बढ्दै गएको छ। यो चेतावनीपछि विश्वका शक्ति राष्ट्रहरूले सैन्य शक्तिको प्रयोगलाई अन्तिम विकल्पको रूपमा हेर्न थालेका छन्।
नेटोले यस स्थितिमा तत्काल प्रतिक्रिया दिएको छ। पोल्यान्ड, लिथुआनिया र रोमानियामा सैनिकहरूको उपस्थिति बढाइएको छ, जबकि एफ-३५ स्टिल्थ लडाकु विमान र मिसाइल प्रतिरक्षा अभ्यासहरूलाई तीव्र बनाइएको छ। युरोपेली नेताहरू, विशेष गरी जर्मनी र फ्रान्समासावधानीपूर्वक कदम चालिरहेका छन्। उनीहरूले रुसका कदमहरूको निन्दा गरे पनि अमेरिकालाई संयम अपनाउन आग्रह गरिरहेका छन्। वाशिंगटन र मस्को दुवै शक्ति प्रदर्शनमा लागेका बेला युरोपले आफूलाई एक भू-राजनीतिक द्वन्द्वको अग्रपंक्तिमा पाएको छजसबाट ऊ टाढै रहन चाहन्छ।
चीन र भारत दुवैले यस परिस्थितिलाई नजिकबाट नियालिरहेका छन्। चीनले ओरेसनिकको तैनाथीमा अहिलेसम्म मौनता साँधे पनि, अमेरिकाको आणविक सम्पत्तिको “उत्तेजक” गतिविधिहरूको आलोचना गरेको छ। भारत, मस्को र वाशिंगटन दुवैसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलनमा राख्दै, कूटनीतिक समाधानका लागि आह्वान गरेको छ र हाइपरसोनिक हतियारको दौडमा चिन्ता व्यक्त गरेको छ। अन्य विश्व शक्तिहरूले यो संकटलाई नियन्त्रण गर्न वा बढाउनमा खेल्ने भूमिका महत्वपूर्ण हुनेछ। चीनले रुसलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष समर्थन गर्न सक्छ, जसले विश्वलाई दुई प्रमुख ध्रुवमा विभाजन गर्नेछ। मध्यपूर्वमा इजरायल-प्यालेस्टाइन द्वन्द्वले नयाँ मोड लिइरहेको छ, जहाँसेप्टेम्बरमा संयुक्त राष्ट्रसंघको सुरक्षा परिषद्को बैठकमा फ्रान्स, बेलायत र क्यानडाले प्यालेस्टाइनलाई मान्यता दिने विषयमा आफ्नो अडान स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत गर्ने अपेक्षा गरिएको छ। यो कदम अमेरिकाका लागि एक ठूलो कूटनीतिक झट्का हुन सक्छ। यसले अमेरिकाले आफ्ना प्रमुख मित्र राष्ट्रहरूलाई समेत पूर्ण रूपमा आफ्नो पक्षमा राख्न नसकेको र विश्वव्यापी गठबन्धनहरूमा दरार आएको स्पष्ट पारेको छ।
पूर्ण-स्तरीय विश्वव्यापी द्वन्द्वको खतरालाई खारेज गर्न सकिदैन। युद्धको ऐतिहासिक पूर्व-सन्ध्याका धेरै तत्वहरू सैन्य निर्माण, आक्रामक अडान, गठबन्धनको जाल र क्षेत्रीय विवादहरू आज पनि स्पष्ट रूपमा देखिन्छन्। जब हाइपरसोनिक मिसाइलले आक्रमणको समयलाई निकै कम गरिदिएको छ र शक्तिशाली देशहरूबीच विश्वास छैन, त्यतिबेला एउटा सामान्य गल्ती पनि भयानक साबित हुन सक्छ।
४. अमेरिका-रुस युद्धको काल्पनिक परिदृश्य र विश्वव्यापी प्रभाव
यदि अमेरिका र रुसबीच प्रत्यक्ष युद्ध भयो भनेयसको असर विश्वभरि भयावह हुनेछ। यो एउटा काल्पनिक परिदृश्य हो तर यसको सम्भावित असरहरूको विश्लेषण गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। दुवै देश आणविक शक्तिसम्पन्न भएकालेयो युद्ध आणविक युद्धमा परिणत हुन सक्छजसले मानव सभ्यतालाई नै समाप्त गर्न सक्छ। यसको प्रभाव केवल युद्धमा संलग्न राष्ट्रहरूमा मात्र नभई सम्पूर्ण विश्वमा पर्नेछ। युद्धले विश्वव्यापी व्यापार र आपूर्ति शृङ्खलालाई पूर्ण रूपमा ध्वस्त पार्नेछ। ऊर्जा र खाद्यान्नको मूल्य अत्यधिक बढ्नेछजसले विश्वव्यापी आर्थिक मन्दी निम्त्याउनेछ। यसले विश्वका गरिब र विकासोन्मुख देशहरूलाई सबैभन्दा बढी असर गर्नेछजहाँ लाखौं मानिसहरू भोकमरीको शिकार हुन सक्छन्।
यस्तो अवस्थामा गठबन्धनहरूको पुनर्गठन हुनेछ। नेटो, जी७, ब्रिक्सजस्ता गठबन्धनहरूमा ठूलो विभाजन आउनेछ। चीनले रुसलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष समर्थन गर्न सक्छजसले विश्वलाई दुई प्रमुख ध्रुवमा विभाजन गर्नेछ। मध्यपूर्वमा इरान, इजरायल र अन्य अरब राष्ट्रहरू यस युद्धमा सामेल हुन सक्छन्जसले मध्यपूर्वमा ठूलो क्षेत्रीय युद्ध निम्त्याउनेछ। अमेरिका-रुस युद्धको अवस्थामा चीनले आफ्नो सैन्य शक्तिलाई विस्तार गर्ने प्रयास गर्न सक्छ। यसले चीन-भारतबीचको सीमा विवादलाई थप बढावा दिन सक्छ र एसियामा पनि तनाव बढ्नेछ। भारतले आफ्नो परराष्ट्र नीतिमा ठूलो चुनौती सामना गर्नुपर्नेछकिनकि भारतका दुवै छिमेकीचीन र पाकिस्तानरुसको नजिक छन्।
पूर्ण-स्तरीय विश्वव्यापी द्वन्द्वको खतरालाई खारेज गर्न सकिदैन। युद्धको ऐतिहासिक पूर्व-सन्ध्याका धेरै तत्वहरू सैन्य निर्माण, आक्रामक अडान, गठबन्धनको जाल र क्षेत्रीय विवादहरू आज पनि स्पष्ट रूपमा देखिन्छन्। जब हाइपरसोनिक मिसाइलले आक्रमणको समयलाई निकै कम गरिदिएको छ र शक्तिशाली देशहरूबीच विश्वास छैन, त्यतिबेला एउटा सामान्य गल्ती पनि भयानक साबित हुन सक्छ।
५. भू-राजनीतिक अस्थिरताको नयाँ युग र नेपालको भूमिका
रुसको ओरेसनिक हाइपरसोनिक मिसाइलको बेलारुसमा तैनाथी र ट्रम्पको आणविक पनडुब्बीको पुनः तैनाथीले विश्व सुरक्षामा एक महत्वपूर्ण मोड ल्याएको छ। शीतयुद्धकालीन सिद्धान्तहरू जस्तै डेड ह्यान्डको पुनरुत्थान र सैन्य खतराहरूको बढ्दो आवृत्तिले हामी अपरिचित र अत्यधिक खतरनाक क्षेत्रमा प्रवेश गरिरहेको देखाउँछ। यस्तो अवस्थामा कूटनीतिक च्यानलहरूलाई तत्काल सक्रिय पार्नुपर्छ। विश्वले दुईध्रुवीय हतियारको दौडमा फर्किने जोखिम उठाउन सक्दैन, विशेष गरी जब यसमा संलग्न हतियारहरूले केही मिनेटभित्रै शहरहरूलाई ध्वस्त पार्न सक्छन्। अब विवेकले उत्तेजनालाई जित्नुपर्छ र शान्तिलाई अडानभन्दा माथि प्राथमिकता दिनुपर्छ।
यी सबै घटनाक्रमहरूले विश्व भू-राजनीतिमा एउटा नयाँ र अस्थिर युगको सुरुवात भएको संकेत गर्दछ। अमेरिका र रुसबीचको बढ्दो सैन्य टकराव, पुरानो गठबन्धनहरूमा आएको दरारर प्रमुख द्वन्द्वहरूको समाधानमा कूटनीतिक असफलताले विश्वलाई अनिश्चितताको बाटोमा धकेलेको छ। अन्तिम विकल्पका रूपमा सैन्य क्षमतामा भर पर्न खोज्नुले विश्व शान्तिलाई ठूलो खतरामा पारेको छ। यस्तो अवस्थामा नेपालजस्ता साना राष्ट्रहरूले आफ्नो राष्ट्रिय स्वार्थलाई सुरक्षित राख्न सन्तुलित र विवेकपूर्ण परराष्ट्र नीति अपनाउनु अपरिहार्य छ। नेपालले कुनै पनि पक्षमा नलागी आफ्नो विकास र हितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। भविष्यमा विश्वले कस्तो बाटो समात्नेछत्यो हेर्न बाँकी नै छतर यो बाटो कठिन र जोखिमपूर्ण हुने निश्चित छ। नेपालजस्ता देशहरूका लागि यो समय आफ्नो कूटनीतिक सामर्थ्य प्रदर्शन गर्ने एक अवसर पनि हुन सक्छ। यसका लागि नेपालले आफ्ना छिमेकीहरूभारत र चीनसँग सुमधुर सम्बन्ध कायम राख्दैविश्वका अन्य शक्ति राष्ट्रहरूसँग पनि रचनात्मक संवाद जारी राख्नुपर्छ।
अन्ततःयस प्रकारको भू-राजनीतिक अस्थिरताको सबैभन्दा ठूलो मूल्य आम नागरिकले चुकाउनुपर्ने हुन्छ। युद्धले आर्थिक मन्दी, खाद्य संकट र मानवीय क्षति निम्त्याउँछ जसबाट साना र विकासोन्मुख देशहरू सबैभन्दा बढी प्रभावित हुन्छन्। नेपालले पनि यसबाट पाठ सिक्दै आफ्नो आन्तरिक एकतालाई मजबुत बनाउनुपर्छ र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा शान्ति, कूटनीति र मानव अधिकारको पक्षमा आफ्नो आवाज बुलन्द गर्नुपर्छ। यसले नेपालको दीर्घकालीन विकास र सुरक्षाका लागि आवश्यक आधार तयार गर्नेछ।
(लेखक नेपाली सेनाका अवकाशप्राप्त सेनानी हुन्।)
भर्खरै
लोकप्रिय
