पश्चिम सल्यानको त्रिवेणीबाट गायक बन्न नेपालगञ्ज हुँदै काठमाडौँ हिँडेका थिए खर्कबहादुर बुढा मगर अर्थात खड्क बुढा । अहिले यो सहरमा उनी मादलका उस्ताद भएका छन् । स्टेजदेखि स्टुडियोसम्म उनी मादल घन्काउँछन् । करिब तीन दशकदेखि मादल बजाउन थालेका वाद्यवादक खड्क बुढा र लोक गायिका अर्थात उनको जीवनसाथी लीलावती बुढामगरले देशसञ्चार चौतारीमा आफ्नो अनुभव सुनाएका छन् ।
‘गाउँमा म नाच्ने हो, अञ्चलमा गायक हो र काठमाडौंमा वाद्यवादक हो,’ खर्कले कुराकानीको गाँठो फुकाए । र गायिका लिलावतीले भनिन्, ‘उहाँ बजाउनु हुन्थ्यो नाच्नुहुन्थ्यो मचाहिँ घाँसदाउरा गर्दै गीत गाउँथे ।’
उमेरको पचास दशकमा पनि उम्दा गाउने बजाउने खर्कले ३५ हजार गीतमा मादल बजाइसकेका छन् । उनको मादलको ताल समावेश नभएको गीत छैनजस्तो लाग्छ । उनी भन्छन्, ‘अहिले मादल बजाउनेलाई राम्रै छ। यो सहरमा टिक्न सकेको नै मादल बजाएर हो ।’
सानैदेखि मादल बजाए उनले । गाउँमा रहरैरहरले मादल बजाउँथे । गीत गाउँथे र नाच्थे । घरको पिँडीको खाँबामा झुन्डाएर राखेको पुरानो मादल बजाउन थालेपछि उनका बाले हप्काउथे । हजूरआमाले घाँस काट्न जा भन्थिन् र पनि उनी मादल बजाउनमै हराउँथे ।
‘घरको अथारोमा बसेर मादल घन्टौ बजाइदिन्थेँ । अनि बा रिसाएर भन्नुहुन्थ्यो—यसले मादल बजाएरै खाने भो,’ उनले ती दिन सम्झिए।
खर्क र लीलावतीको गाउँ एउटै। घर पनि नजिकै। उकाली ओराली गर्दै, वनपाखामा दाउरा खोज्दै हुर्किए। खर्कबहादुर लीलावतीका लागि दाउरा खोजिदिन्थे। साँझ फर्किंदा लीलावती दाउराको भारी बोकेर फर्किन्थिन्, तर खर्कबहादुर हुन्थे रित्तै । दाउरा खोज्न गएको नाति रित्तै फर्किएको देखेपछि खर्ककी हजुरआमा रिसाउँथिन् । त्यो पल सम्झँदै खर्कबहादुरले हाँस्दै भने, ‘त्यही वेलादेखि म लीलावतीलाई प्रेम गर्थेँ ।’
‘गाउँघरमा बिहान–बेलुकी नै जाँतोमा मकै पिस्नुपर्थ्यो,’ लीलावतीले सम्झिन् । लीलावती खर्कबहादुरको बाजेको घरमा मकै पिस्न जान्थिन्। त्यहाँ जाँदा खर्कबहादुरसँग आँखा जुध्थ्यो । त्यही चल्थ्यो दोहोरी । लीलावती जाँतो पिस्दै दोहोरी गाउँथिन् । खर्कबहादुर पिँढीमा बसेर गीत गाउँथे । लजाउँदै लीलावतीले सुनाइन्, ‘त्यहीवेला पिरती बस्यो ।’
दुवैमा मायाप्रेम भएपछि गाउँका मेला पूजापाठ हुने रमाइलो कार्यक्रममाझ उनीहरु दुवै पुग्थे । उनीहरु नगएको सत्यनारायण पूजामा गाउँले आउँदैनथे । उनी पुगेको ठाउँमा लिलावती पनि पुग्थिन् । गाउँथिन् ।
गीतविना आफूलाई अधुरो ठान्छ यो जोडी । ५० नाघेका यी बुढाबुढी अझै उही वनपाखाका मौलिक गीत गाउँछन् । राप्ती सेरोफेरो गुञ्जिने लोकभाका खुबै गाए । जब वैवाहिक जीवनमा बाँधिए अनि थुप्रै आरोह अवरोह पार गर्नु प¥यो । त्यसैले खर्कबहादुर वाद्यवादनमा केन्द्रित हुनुपर्यो भने लिलावती बालबच्चा हुर्काउन ।
‘मेरो गायनलाई घरधन्दाले पछाडि पार्यो,’ लिलावतीले भनिन् । ‘उनको गुनासो भनेकै गायनलाई निरन्तरता दिन नपाएकोप्रति छ,’ खर्कबहादुरले निराश श्रीमतीलाई सान्त्वना दिँदै भने, “एउटाले कमाउने एउटाले घर चलाउने गर्नुपर्दो रहेछ । उनको गायकी पछाडि परेकोमा मलाई पनि नरमाइलो लाग्छ । तर चारजना छोराछोरी पढाइयो । काठमाडौंमा बस्ने घर बनाइयो । त्यो देखेर खुसी लाग्छ ।’
‘गीत गाउने नाच्नेले के स्वास्नी पाल्ला र भनेर साह्रै डर लाग्थ्यो । तर अहिले राम्रै भएको छ,’ लिलावतीले भनिन्।
‘अहिले पनि हामी दोहोरी गीत बनाउँछौँ। गाउँछौँ। स्टेजमा बोलाइएको छ भने मिलेर तयारी गर्छौँ,’ लिलावतीले भनिन्, ‘तर उहाँले घरमा पहिलेको जस्तो समय दिन सक्नु भएको छैन ।’
‘हे साइँली’ लोकगीतको थेगो हो । सुख–दुःखका गीत होस् कि मायापिरतीका गीत होस् साइँली भेटिन्छन्। सल्यानको गाँउघरदेखि वनपाखामा हे साइँली जनजनको गीतमा बाँचेको बताउँछिन् लीलावती । भन्छिन्, ‘सल्यानका भाका हाम्रो दिलोदिमागमा छ ।’खर्कबहादुर र लीलावती सोरठी, ठाडीभाकामा पनि दोहोरी गाउँछन्। उनीहरू बोल्दा सल्यानको लवज आउँछ । उनीहरू कतिपय शब्द र लय आफैँ संकलन गर्छन्।
खर्कबहादुरसँग मादल बजाउँदाका थुप्रै अनुभवहरू छन्। डेढ दर्जन बढी मादल एकैपटक बजाउन सक्छन् उनी। मादल बजाएर ज्वरो काढे, हात जिउ दुखाए र हातमा ठेला उठाए। ‘मादल बजाउँदा हात तात्छ । कहिलेकाहीँ त ज्वरो नै आउँछ । दिनभरि बजाउँदा कहिलेकाहीँ त छाती दुखेर हैरान हुन्छ,’ उनले हात देखाउँदै भने, ‘तर, कहिलेकाहीँ मादलमा हात नपरेपछि हात चिलाउँछ ।’
मादललाई आफ्नो प्राण ठान्छन् उनी । जसले जीवन चलाउन सघाएको छ त्यो प्राण ठान्नु स्वभाविक पनि हो भन्ने लाग्छ उनलाई ।
दैनिक १० घन्टासम्म मादल बजाउने खर्कलाई अहिले एकछिन फुर्सद छैन । ‘मेरो जिन्दगीमा रहर र पैसा एकै बन्यो,’ हातको मादल सुमसुम्याउँदै भने खर्कले । नाचघरमा मादल सिकाउँछन् र राजधानीका स्टुडियोहरूमा मादल बजाउन पुग्छन् उनी । उनी भन्छन्, ‘संगीत संयोजकहरुले मादलको ठाउँमा ढोलक र ड्रमसेट हालेका दिनताका मैले एक्जिभेटर किनेर काम गरेको थिएँ । पछि लोक गीतले नै बजार तातिन थालेपछि मादल बजाउनेको माग धेरै भयो । अहिले महिनाको दुई लाख सम्म कमाउँछु ।’
गाउँघरमा मादल बजाएर उनको धोको मेटिएन । राप्तीको टप्पा र पैसारुले उनलाई रेडियो नेपाल सम्झाइरह्यो । त्यही लहडमा २०४३ सालतिर रेडियो नेपाल आए । भाग लिए । तेस्रो स्थानमा नाम निकाले । अनि त उनको स्वर पनि रेडियोमा घन्किन थाल्यो ।
२०४५ सालतिर राष्ट्रिय नाचघरले कलाकार खोज्यो । उनी छानिए । एक महिनाका लागि करारमा सात सय रुपैयाँमा उनले जागिर पाए । तर, नाच्न–गाउन धेरै पाएनन्। उनलाई वाद्यवादनमा राखियो । त्यसपछि नाचघरमा पनि मादल उस्ताद भएर झुल्किएका खर्क भन्छन्, ‘नाच्न गाउन आएको थिएँ, तर वाद्यवादक भएँ ।’
मादल नबजाएको दिन कमै हुन्छ उनको । एकसाथ धेरैवटा मादल पनि बजाउँछन् खर्कबहादुर । उनी भन्छन्, ‘मादल नबजाएको दिन के छुटे छुटे जस्तो हुन्छ ।’
खर्कबहादुरलाई मेचीदेखि महाकालीसम्मको भाकामा कस्तो ताल चाहिन्छ, थाहा छ । उनी एउटै मादल अनेक तालले बजाउँछन् । धिमे, खिँ, ढोलक, कोचकीलगायत अन्य मादल राखेर एकैपटक १८ वटा मादल बजाउने खर्क भन्छन्, ‘धेरैवटा मादल बजाउनु मान्छेलाई आकर्षण गर्ने मात्रै हो । तर, ताल एकै हुन्छ ।’
सबै भेगमा बजिने मादलको तालको ज्ञान छ उनलाई । उनी आफूले मादल पढाउन पनि थालेका छन् । भन्छन्, ‘नयाँ पुस्ताका भाइबहिनीहरु मादल बजाउन लालयित छन् । उनीहरुलाई राम्रो शिक्षाको खाँचो छ । स्कुल स्तरबाट मादल बजाउन सिकाउन सकियो भने मादलको संरक्षण पनि हुनेछ ।’
नेपालको सन्दर्भमा अहिले पनि दर्जन मादल लाइभ दोहोरीहरुमा बजाउनु पर्ने भएकाले मादलबादकको माग बढ्दो छ । साथै विदेशतिर नेपाली मादलको पनि माग छ । ‘मादलको माग नेपालमा भन्दा पनि विदेशमा बढेका छ,’ उनले भने ।
खर्कबहादुर अनुभव सुनाउँछन्— ‘२०४४ सालमा रेडियो नेपालमा लाइभ बजाउँथ्यौँ । अहिलेचाहिँ कम्पोज गरेर बजाइन्छ । नोटेसन हेरेर बजाइन्छ ।’ पछिल्ला फिल्ममा लोक मेलोडीको लहर चलेको छ । फिल्ममा मौलिकपन कम हुँदै गइरहेको वेला मादलले मौलिकता जोगाउन भूमिका खेल्ने उनको धारणा छ । भन्छन्, ‘लैजाऊ घुमाउन मलाई ठमेल बजार…’ भन्ने गीतमा मैले नै मादल बजाएँ । गीत मोडर्न हो । तर, मादलले मौलिकता थपेको छ ।’ कतिपय गीत मादलकै कारण हिट भएको तर्क छ उनको । भन्छन्, ‘मादलविना नेपाली गीत नेपालीजस्तो हुँदैन ।’
पुराना संस्कृति धान्ने मौलिक बाजा हो मादल । त्यसैले मादललाई तालिम तथा स्कुल स्तरबाट सिकाइका रूपमा ल्याउनुपर्ने खर्कबहादुरको मत छ । भन्छन्, ‘राज्यले स्कुलस्तरबाटै मादलको प्रशिक्षण र शिक्षा दिनुपर्छ ।’
विस्तृत कुराकानी:
भर्खरै
लोकप्रिय
