एसएलसी अनुभूति

माध्यमिक शिक्षा परीक्षाको नतिजा प्रकाशित भएको तीन हप्ता नाघ्यो । प्रवेशिका परीक्षा, एसएलसीको नाम फेरिएर एसइइ भएको धेरै भएको छैन । एसइइ होइन एसएलसी नै भनिरहेका छौँ हामी अझै ।

फेसबुकभरि शुभकामना र बधाईको आइरो छ । जिपिएसहितका ग्रेडहरु भित्ताभरि मुस्कुराउँछन् । समयले खुशी मनाउने तरिकामा छलाङ मारेको छ । खुशी लाग्छ ।

यो नतिजाले फर्काउँछ त्यही दिनतिर; असारको दोस्रो साता असार पन्ध्र मनाउन दिदीसँगै दिदीको घर गएकी मलाई त्यहाँ पुगेलगत्तैको नतिजा प्रकाशनले कति धेरै अधैर्य बनाएको थियो ।

सविता विमली

सम्झन्छु, २५ नम्बर छोडेर आएको अनिवार्य गणित । योगफल निकाल्ने प्रश्नको समाधान गर्न अभ्यस्त मलाई कसरी परीक्षा हलभित्र योगफल भर्खरै मात्र सुनेको नयाँ विषय लागेको थियो ? अंग्रेजी र नेपाली दुई माध्यममा सोधिएका प्रश्नहरूमा नेपाली माध्यमको प्रश्न मात्रै हेरेर बुवा र छोराको उमेर निकाल्न थाल्दा र त्यसलाई पुनः परीक्षण गर्दा नमिलेर मेरो तीन घन्टाको समय कसरी वायुवेगमा दौडिएको थियो ? अन्त्यमा हार खाएर आत्तिदै म अन्य प्रश्नतिर लागेकी थिएँ र २५ नम्बर चुपचाप बसेको थियो निरुत्तर उत्तरपुस्तिकामा ।

परीक्षा सकिएको केही समयपछि पुनः प्रश्नपत्र पल्टाउँदा पो थाहा पाएँ कि बाउछोराको प्रश्नको एक अंकमा म कसरी झुक्किएछु ? नेपाली माध्यमका मात्र प्रश्न हेरेकी मलाई ८ जस्तो लागेको अंक ९ कसरी अंग्रेजी माध्यमको प्रश्नमा हाँसिरहेको थियो ? बुवा–छोराको उमेरको समस्या समाधान गरेर त्यसलाई परीक्षण गरेपछि उक्त प्रश्न कसरी मुस्कुराएको थियो मिलेको जवाफ पाएर ? तर म बाँकी अवधिभर हाँस्न बिर्सिएजस्ती भएकी थिएँ । एउटा गहिरो बेचैनीले मलाई एकनाश लखेटिरह्यो ।

भोलिपल्ट तोपगाछीबाट बिर्तामोड पुगेपछि मात्रै कुनै एउटा भिडलाई रु. दश तिरेर मैले मेरो नतिजा हेरेकी थिएँ । दोस्रो श्रेणी । लब्धाङ्क पत्र आइपुग्यो । गणितमा ४२ । मलाई पहिलो श्रेणी बन्न नदिने आठ नम्बर योगफल र बाउछोराकै उमेरसम्बन्धी प्रश्नसँग थियो । तर मेरो भागमा चाहिँ रहेनछ ।

यो असार, यो समय दश वर्षको लगानीको प्रतिफल हात लाग्ने समय हो अभिभावक र विद्यार्थीका लागि । हरेक वर्ष हरेकका एक दशकको खेतीको बाली उठाउने बेला । असारे झरीमा कति रमाएर हिडिरहेछन् केटाकेटी अर्को सपनाको उडान भर्न । हेरेर मख्ख हुन्छु । कक्षाकोठामा आउने केटाकेटीका अनुहारका चमक कम्ती मोहक हुँदैनन् ।

पढिरहँदा विद्यालयमा मात्रै होइन क्याम्पस पुगेको पनि थुप्रै समयसम्म मलाई शिक्षण पेसाले आकर्षित गरेन । म पढाएर त खाँदिनँ नै भनिरहन्थेँ । जब स्नातकोत्तर तहमा नियमित विद्यार्थीका रूपमा पढ्न जान थालें अनि मात्र मलाई पढाउने रहर जागेको हो । कहिलेकाहीं कक्षाकोठामा सबैका अघिल्तिर उभिने दुस्साहस पनि गरियो । जाने पनि नजाने पनि बोल्न/भन्न खोजियो । दोस्रो वर्षको परीक्षा सकेपछि चारवटा कक्षा पढाउने गरी एक निजी विद्यालयमा पुगें म ।

उक्त विद्यालयको दश कक्षामा १७ जना विद्यार्थी थिए । मलाई पहिलो कक्षामा लिएर जाने किशोरी कक्षाकी प्रथम छात्रा थिई । विद्यालयले दशका कमजोर विद्यार्थीलाई सुरुदेखि नै होस्टेल राख्थ्यो । दसैँपछि सबैलाई अनिवार्य थियो हास्टेल । बिस्तारै म विद्यार्थीको क्षमतासँग परिचित हुँदै थिएँ । मेरो विषयमा उनीहरूको प्रस्तुति हेरेर मूल्याङ्कन गर्ने हो भने राम्रा विद्यार्थीको संख्या दोहोरो अंकमा उक्लन सक्दैनथ्यो ।

सेन्ड अप सकियो । एसएलसीको तयारीमा विद्यालय—विद्यार्थी दुवै थिए । अन्य कक्षाको वार्षिक शैक्षिक तालिका सकिएकै थिएन । एसएलसी परीक्षा प्रारम्भ भयो । परीक्षाकै बीचमा त्यही प्रथम छात्रा छेउमा आई र भनी —‘म्याम ! म राती १२ बजेसम्म पढ्छु । बिहान चार बजे नै उठ्छु । अरू आठै बजे सुत्छन् र छ बजे उठ्छन् । तर परीक्षामा मेरो कपी सबैका सिटमा डुल्छ । मैले लेखेर मेरो मात्रै नम्बर कहिले आउँछ ?’ म स्तब्ध बनें ।

मसँग यही नै हो अथवा हुनुपर्छ भन्ने गरी कुनै जवाफ थिएन । तर ऊ तनावमा थिई । केही त भन्नै पथ्र्यो —‘यतिले साथीहरूको भविष्य बन्छ भने हुन देऊ, आफूले लेखेर आफ्नो मात्रै नम्बर आउने र तिम्रो योग्यताको सही मूल्याङ्कन हुने दिन पनि आउँछ । अहिले चिन्ता नगर । राम्रो पढ…।’
एसएलसीको नतिजा आयो । ऊ नै प्रथम भई । १७ जनामा अधिकांशले विशिष्ट श्रेणी ल्याए । केहीले उत्कृष्ट प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण गरे ।

शिक्षकका रूपमा ती केटाकेटीको सफलताले असाध्यै खुसी बनायो । आजसम्म राजधानीले भित्र्याउने एसएलसीको परिणामप्रति भने मन सदैव शंका गरिरहन्छ । जब विशिष्ट श्रेणी अथवा ब्ं ल्याउने विद्यार्थी कक्षामा औसत पनि देखिदैन अनि मेरो शंकाले मलाई भित्रैदेखि गलाउँछ । यसपालिको एसइइको नतिजापछि औसत नम्बरका केटाकेटीका अभिभावकलाई पत्रकार लेनिन बञ्जाडेले लेखेको स्टाटसको मर्मसँग सहमत छु ‘धेरै नम्बर ल्याउने अरूका छोराछोरीको एसइइ नतिजा देखेर आफ्ना सन्तानलाई ख्यापख्याप नपारौँ ।

धेरै नम्बर ल्याउँदैमा उपरखुट्टी लगाएर खान पाइँदैन । थोरै ल्याउँदैमा भोकै भइन्न । जिल्ला, क्षेत्र या बोर्ड टपेर कालान्तरमा त्यही नम्बरको बोझले थिचिइ डल्लो परेका मान्छे हाम्रै वरिपरि छन् । त्यसैले सन्तानले धेरै नम्बर ल्याइदिएको भए हुन्थ्यो भनेर कहिल्यै नसुनाउँ । सकेसम्म सामाजिक सञ्जालमा पनि ग्रेड नलेखी बधाई दिऊँ । नम्बरभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो—उनीहरू जीवनको यो लामोदौडमा आफनै खुट्टाले दौडिन सक्षम भए कि भएनन् । सन्तानलाई नम्बर ल्याउने यन्त्र होइन, असल मान्छे बन्न सिकाउँ, भोकको अर्थ र श्रमको महत्व सिकाउँ । यति सिके भने बुढेसकालमा तपाइंहरू जति सन्तोषी कोही हुन्न ।’

अनि सम्झन्छु, एसएलसी पास गर्ने उत्कट अभिलाषा बोकेका अनगिन्ति अनुहारहरू !! एउटा अनुहार चाहिँ बिर्सिनै नसक्ने गरी बसेको छ मनमा । दश कक्षा पढ्दै गर्दा उहाँको विवाह भयो । हात्तिमा चढाएर बेहुली लगेको अन्तिम बिहे हो उहाँको मैले देखेको । दिदी खुब रोइरहनुभएको थियो । त्यो रुवाइमा हात्तीबाट लडिने डर थियो कि जीवनबाट ! म यसै भन्नै सक्दिनँ ।

विवाहपछि दिदी पढ्न आउनुभयो । घर माइती गर्दै दश कक्षा पढ्दै गरेकी किशोरीलाई पढ्न कति सहज भयो होला र ? नन्द क्याम्पस पढिरहेकी, श्रीमान मास्टर्स पढ्दै गरेको । दिदीलाई एसएलसी जसरी पनि पास गर्नैपर्ने बाध्यता थियो सायद । त्यसैले दिदी दश कक्षामै दोहोरिरहनुभयो । केही विषयमा ३२ नम्बर नि उहाँको भागमा परेन । अन्ततः बढ्दै गरेको शरीरले उहाँलाई रोकिदियो । उहाँ विद्यार्थी भइरहन सक्नुभएन । मन्दिरा दिदीको एसएलसी सपना मात्र सपना भयो । यसरी एसएलसी सपना मात्रै हुनेहरू कति होलान् ??

मैले पढाएका ती १७ जना विद्यार्थीमध्ये फलामे ढोका मानिएको प्रवेशिका सातजनाले मात्रै पार गर्थे होलान् । बाँकी दशभित्रका केहीको त म यसै भन्नै सक्दिनँ कि के हुन्थ्यो ! तर जब नतिजा आयो नि मैले मन्दिरा दिदीलाई सम्झिएँ । जबजब एसएलसी÷एसइइको नतिजा आउँछ दिदी उसैगरी मेरो सम्झनामा आउनुहुन्छ । अब त दिदीका छोराछोरीले पनि एसएलसी/एसइइ दिएको हुनुपर्छ । दिदी मलाई तपाईंको एसएलसी पास गर्ने रहर पूरा नभएको सम्झिंदा औधी छटपटी हुन्छ । तपाईंले कति मेहेनत गर्नुभयो ! अनि पनि एसएलसी पास गरेकी छोरी, दिदी, बहिनी, श्रीमती, बुहारी, भाउजु र आमा बन्ने तपाईंको अभिलाषा पूरा भएन ।

मेरो अनुभवले भन्छ कि आजको समय हुन्थ्यो भने तपाईंले एसएलसी दिएको विद्यालय राजधानीमा हुन्थ्यो भने दिदी तपाईं यकिनन् उत्कृष्ट अंकका साथ उत्तीर्ण हुनुहुन्थ्यो । तर यो सौभाग्य धेरैलाई मिलेन । मिलेको छैन । र तपाईंलाई पनि मिलेन मन्दिरा दिदी ।