आजको युग सूचना प्रविधिको युग हो। यो यस्तो समय हो जहाँ सूचना र सञ्चार हाम्रो दैनिक जीवनको अभिन्न अंग बनिसकेको छ। यसै सूचना प्रविधिको उपज हो– सामाजिक सञ्जाल (Social Media)। फेसबुक, एक्स (पहिले ट्विटर), इन्स्टाग्राम, टिकटक, युट्युबजस्ता मञ्चहरूले हामीलाई एकअर्कासँग जोडेका छन्, सूचनाको प्रवाहलाई द्रुत बनाएका छन् र विश्वलाई एउटा सानो गाउँमा परिणत गरिदिएका छन्। तर, यो प्रविधिको वरदान सँगसँगै केही विकृति र चुनौतीहरू पनि लिएर आएको छ, जसले यसको प्रयोग र प्रभावकारितामाथि प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ।
सामाजिक सञ्जाल असामाजिक बन्दैछ?
हामीले पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जालको नकारात्मक पक्षलाई बढी महसुस गरिरहेका छौं। विशेषगरी विपद्का घटना वा दुर्घटना भएको अवस्थामा मानिसहरू सहयोग गर्नुको सट्टा भिडियो खिचेर बस्ने प्रवृत्ति मौलाएको छ। घाइतेलाई अस्पताल लैजानुको सट्टा क्षणिक ‘भाइरल’ हुने लोभमा घटनाको भिडियो खिचेर सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गर्न तल्लीन हुन्छन्। कुन सामग्री सार्वजनिक गर्न मिल्ने वा नमिल्ने भन्ने सामान्य विवेक पनि हराउँदै गएको देखिन्छ।
सामाजिक सञ्जालमा जे आयो त्यही पत्याइहाल्ने परिपाटी बढेर गएको छ। कुनै पनि सूचनाको सत्यता जाँच नगरी लहडको भरमा त्यसलाई स्वीकार गर्ने र फैलाउने कार्यले समाजमा भ्रम र गलत सूचनाको बिगबिगी बढाएको छ। यसले गर्दा यथार्थ बुझ्नुभन्दा पनि हडबडीमा धारणा बनाउने प्रवृत्ति झाँगिदैछ।
बुझ्ने मानिसहरू पनि आफ्नो भँडास पोख्ने र रिस फर्ने माध्यमका रूपमा सामाजिक सञ्जाललाई प्रयोग गरिरहेका छन्। विशेषगरी राजनीतिक दलका नेताहरू र उनीहरूका अनुयायीहरू एकअर्काविरुद्ध लाञ्छना लगाउने, घृणा फैलाउने र व्यक्तिगत आक्रमण गर्ने प्लेटफर्मका रूपमा यसलाई प्रयोग गरिरहेका छन्। यसले सामाजिक सद्भाव खल्बल्याएको छ र सञ्जाललाई असामाजिक बनाउँदै लगेको छ।
बुझ्ने मानिसहरू पनि आफ्नो भँडास पोख्ने र रिस फर्ने माध्यमका रूपमा सामाजिक सञ्जाललाई प्रयोग गरिरहेका छन्। विशेषगरी राजनीतिक दलका नेताहरू र उनीहरूका अनुयायीहरू एकअर्काविरुद्ध लाञ्छना लगाउने, घृणा फैलाउने र व्यक्तिगत आक्रमण गर्ने प्लेटफर्मका रूपमा यसलाई प्रयोग गरिरहेका छन्। यसले सामाजिक सद्भाव खल्बल्याएको छ र सञ्जाललाई असामाजिक बनाउँदै लगेको छ।
सामाजिक सञ्जाल कसरी प्रयोग गर्ने?
सामाजिक सञ्जालको सही प्रयोगका लागि केही महत्वपूर्ण पक्षमा ध्यान दिन आवश्यक छ:
१. जिम्मेवार प्रयोग: कुनै पनि सामग्री पोस्ट गर्नुअघि त्यसको सत्यता र प्रभावबारे सोच्नुपर्छ। अरूलाई हानि पुर्याउने वा भ्रम फैलाउने सामग्रीबाट बच्नुपर्छ।
२. गोपनीयताको ख्याल: आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी, तस्बिर वा भिडियोहरू सार्वजनिक गर्दा गोपनीयताको स्तरबारे सचेत हुनुपर्छ।
३. सकारात्मकताको प्रवर्द्धन: सामाजिक सञ्जाललाई ज्ञान, प्रेरणा र सकारात्मक ऊर्जा फैलाउने माध्यम बनाउनुपर्छ। अरूको कामको प्रशंसा गर्ने र रचनात्मक बहस गर्ने प्लेटफर्मको रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ।
४. सूचनाको सत्यता जाँच: कुनै पनि जानकारीलाई विश्वास गर्नुअघि त्यसको स्रोत र सत्यता जाँच गर्नुपर्छ। आधिकारिक र विश्वसनीय स्रोतबाट मात्र सूचना ग्रहण गर्नुपर्छ।
५. समयको सदुपयोग: सामाजिक सञ्जालमा अत्यधिक समय बिताउनुको सट्टा त्यसलाई उत्पादक कार्यमा प्रयोग गर्नुपर्छ। यसको लतबाट बच्न समय व्यवस्थापनमा ध्यान दिनुपर्छ।
६. विपद्मा मानवीयता: दुर्घटना वा विपद्को समयमा भिडियो खिच्नुभन्दा पहिला मानवीय सहयोगलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। घाइतेको उद्धार, प्राथमिक उपचार वा सूचना प्रवाहमा सहयोग गर्नु भिडियो खिच्नुभन्दा कैयौं गुणा महत्वपूर्ण हुन्छ।
सामाजिक सञ्जालका फाइदाहरू
सामाजिक सञ्जालका विकृतिहरू भए पनि यसका अनगिन्ती फाइदाहरू छन् जसलाई नकार्न सकिँदैन।
१. सूचनाको सहज पहुँच: सामाजिक सञ्जालले विश्वभरका समाचार, घटना र जानकारीलाई हाम्रै हातमा ल्याइपुर्याएको छ। यसले गर्दा हामी सधैं अद्यावधिक रहन सक्छौं।
२. सञ्चारको माध्यम: यसले भौगोलिक दूरीलाई मेटाएर परिवार, साथीभाइ र सहकर्मीहरूसँग सहजै सम्पर्कमा रहन मद्दत गर्छ।
३. ज्ञान र सिकाइको अवसर: विभिन्न विषयका समूह, पेज र च्यानलहरू मार्फत हामी नयाँ कुरा सिक्न, विशेषज्ञहरूसँग जोड्न र आफ्नो ज्ञानको दायरा फराकिलो बनाउन सक्छौं।
४. व्यापार र बजारीकरण: साना तथा ठूला व्यवसायहरूका लागि सामाजिक सञ्जाल एक शक्तिशाली बजारीकरण उपकरण बनेको छ। यसले उत्पादन र सेवालाई व्यापक दर्शकमाझ पुर्याउन मद्दत गर्छ।
५. सामाजिक जागरूकता र परिचालन: सामाजिक सञ्जालले विभिन्न सामाजिक मुद्दाहरूमा जनचेतना फैलाउन, अभियान सञ्चालन गर्न र मानिसहरूलाई एकताबद्ध गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
६. मनोरञ्जन: भिडियो, फोटो, गेम र अन्य सामग्रीहरू मार्फत सामाजिक सञ्जालले मनोरञ्जनको साधन पनि प्रदान गर्छ।
७. व्यक्तिगत अभिव्यक्ति: यसले व्यक्तिहरूलाई आफ्नो विचार, भावना र सिर्जनात्मकता व्यक्त गर्ने स्वतन्त्र मञ्च प्रदान गर्छ।
सूचना प्रविधिको युगमा सामाजिक सञ्जालको महत्व
अहिलेको सूचना प्रविधिको युगमा सामाजिक सञ्जालको महत्व अतुलनीय छ। यो केवल सञ्चारको माध्यम मात्र नभई सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणको एक शक्तिशाली औजार बनेको छ।
लोकतान्त्रिकरण: सामाजिक सञ्जालले सूचनाको लोकतान्त्रिकरण गरेको छ। परम्परागत मिडियाको एकाधिकारलाई चुनौती दिँदै यसले प्रत्येक व्यक्तिलाई सूचना उत्पादक र वितरक बन्ने अवसर प्रदान गरेको छ।
नागरिक पत्रकारिता: कुनै पनि घटनाको प्रत्यक्ष प्रसारण, तस्बिर र भिडियोहरू मार्फत नागरिक पत्रकारिताको विकास भएको छ। यसले परम्परागत मिडियाको पहुँच नपुग्ने ठाउँमा पनि सूचना पुर्याउन मद्दत गरेको छ।
राजनीतिक सहभागिता: नागरिकहरूलाई राजनीतिक प्रक्रियामा संलग्न गराउन, जनमत सिर्जना गर्न र नेता तथा सरकारलाई जवाफदेही बनाउन सामाजिक सञ्जालको भूमिका महत्वपूर्ण छ।
आर्थिक अवसर: ई-कमर्स, डिजिटल मार्केटिंग र ‘इन्फ्लुएन्सर’ संस्कृतिले नयाँ आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गरेको छ।
महामारीमा भूमिका: कोभिड-१९ जस्ता विश्वव्यापी महामारीका बेला सामाजिक सञ्जालले जानकारी आदानप्रदान गर्न, जनचेतना फैलाउन र मानिसहरूलाई एकअर्कासँग जोड्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो।
सामाजिक सञ्जाल एक दोधारे तरवार हो। यसको सदुपयोगले हामीलाई असीमित फाइदाहरू दिन सक्छ भने दुरुपयोगले समाजमा अराजकता र विभाजन ल्याउन सक्छ। यो प्रविधिको शक्तिलाई बुझेर, यसको सही र जिम्मेवार प्रयोग गर्नु हामी सबैको दायित्व हो। सामाजिक सञ्जाललाई ‘असामाजिक’ बन्न नदिइ यसलाई वास्तविक रूपमा ज्ञान, सञ्चार र सकारात्मकताको सेतु बनाउनु आजको आवश्यकता हो। हामीले यसलाई केवल भँडास पोख्ने माध्यम नबनाई, सूचना आदानप्रदान गर्ने, रचनात्मक बहस गर्ने र समाजलाई अझ राम्रो दिशामा लैजाने माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ।
भर्खरै
लोकप्रिय
