मुर्ख सुधार अभियानकी अगुवा- गौँथला कामी, ६८

कोल्टी, बाजुरा– उमेरको हिसाब लगाउँदै केहीछिन घोत्लिएपछि हिसाब निस्कियो, ‘६० काट्याँ, ८ वर्ष भैगो, भत्ता दिँदा हुन्।’

उनले हिसाब लगाएपछि जोडजाड पार्दा थाहा भयो गौँथला कामीको उमेर ६८ वर्ष रहेछ । बाजुराको दोस्रो केन्द्र, सदरमुकाम मार्तडीपछिको । जहाज आउँछ । मुगु जाने बाटोको पनि केन्द्र कोल्टीकी बासिन्दा हुन्, गौँथला कामी ।

तीन छोराबुहारी, नातिनातिना छन् । तीन छोरी पोइल गए (बाजुरासहितका सुदूर पश्चिमका जिल्लामा छोरी बिहे गरेर लोग्नेको घर जानुलाई पोइल जाने भन्ने चलन छ) । लोग्नेले यो दुनिया छोडेको ११ वर्ष भयो ।

गौँथला कामीले ६ छोराछोरी हुर्काउन, घरव्यवहार चलाउन जीवनमा धेरै अप्ठ्यारो भोगिन् । अहिले सबै आआफ्नो गर्न सक्ने भए । गौँथला एक्लै छिन्, तर सबैसँगै भएको जस्तो लाग्छ । पहिले बरु सबै साथै हुँदा उनी एक्लो थिइन्, अहिले एक्लै भएर पनि सबै छन् साथैमा जस्तो लाग्छ उनलाई ।

‘छोराहरुले काम गर्न पड्दैन, निक्को गरी बस भन्दा हुन् । एक्लै बस्न्या, एक्लै खान्या ।’ गौँथलाले भिनन्, ‘निको त के हुन्थ्यो, दुःखै भए पनि सजिलो छ ।’

उनले भनेको दुःख भित्रको सजिलोको कथा नबुझुन्जेल हो गौँथलाले घाँटीमा लगाएको जाल्या (पोतेलाई जालो जस्तो पारेर बनाइएको माला) जस्तो लाग्ने । कुरा गर्दै गएपछि पानी जस्तै रंगहिन देखिन्छ, उनको दुःख भित्रको सजिलो ।

दुःखको ओडार अर्थात छाउगोठ
गौँथलाको गाउँ पहिले कोल्टी गाविस, अहिले बुढीनन्दा नगरपालिका–३ कोल्टी भएको छ । गाविसले नगरपालिकामा रुप फेरे जस्तै गौँथलाको गाउँमा उनीजस्तै नयाँ–पुराना गौँथलाहरुको दुःख फेरिन थालेको धेरै भएको छैन ।

दलित भनेर हेपिनेमा गौँथलामा मात्रै होइन, उनका परिवारका पुरुष अनि उनीहरुजस्तै गाउँमा अरु पनि थिए । तर गौँथलाहरु (महिला) ले हरेक महिना अर्को दुःखको ओडारमा पस्नु पर्थ्यो अर्थात छाउगोठ ।

‘छाउ (महिनावारी) हुँदा निक्को खान कहिले पाइएन । धेरै…दुःख पायौँ, कहिले भात र नुन मात्रै कहिले पानी र रोटो मात्रै दिन्या ।’ गौँथलाले घाँटीमा जाल्यासँगै लगाएको सुन्तला रंगको पोते मिलाउँदै आफू र आफूजस्तैले भोगेको अप्ठ्यारोको कथा भनिन्, ‘निरै आउन नदिँदा हुन्, उ… पर.. पर.. नआउ.. नआउ.. भन्दा हन् । देउता लाग्छ भन्दा हुन् ।’

छाउगोठ हुनेले गोठमा बसे । नहुनेले त्रिपाल टाँगेर बसे । घरबाट बाहिर लखेटिन बाध्य पारिए । ओढ्ने लुगा नहुने, ओछ्यान त बरु पराल थियो, नभए विकल्प स्याउला थियो ।

देउता लाग्ने वा देउता रिसाउने भय देखाएर पर धकेलेको गौँथलालाई पटक्कै चित्त बुझेको थिएन । तर बोलवाला अरुकै हुँदा गौँथलाहरुको कुरा सुनिएन ।

गौँथलाको छाउ सुक्यो, दुई दशक भइसक्यो । तर उनले १५ देखि ५२ वर्षको हुँदासम्म भागेको छाउगोठको चिसो दुःख ओभाएको छैन । त्यहि नओभाएको दुःखले उनलाई अर्को दुःख तिर तानेको हो ।

अर्को दुःखको यात्रा तर सजिलोसँग
जब भारी आफ्ना लागि बोकिन्छ, त्यसको बोझ जति नै भए पनि कम लाग्छ । गौँथलालाई पनि त्यस्तै भएको छ । उनी बाजुराको गाउँ कोल्टीमा छाउपडी प्रथा विरुद्ध लागेकी छन् । आफूजस्ता पुराना गौँथलाले भोगेको दुःख नयाँ गौँथलाहरुले भोग्नु नपरोस् भनेर लागेकी हुन् उनी ।

मेहनतले रंग पनि ल्याएको छ । धेरै अहिले बारीको पाटोमा होइन घरमै बस्न पाएका छन्, छाउ भएका बेला पनि । ‘अहिले त सुख छ, दुःख त हामीले पायौँ ।’ गौँथलाले भनिन्, ‘अझै पनि सप्पै सुध्रिएको कहाँ छ र ? मुर्खहरु अझै पनि छन् ।’

उनी छाउ भएका बेला महिलालाई घर भन्दा बाहिर गोठ वा त्रिपालमुनि बस्न बाध्य पार्नेलाई मुर्ख भन्छिन् । तिनै मुर्खहरुबाट आफूले पाएको दुःख अब अरुले पाउनु नपरोस् भनेर उनकै भाषामा ‘मुर्ख सुधार’ अभियानमा लागेकी छन् ।

यो यात्रामा गौँथलाले अप्ठ्याराहरु देखिन्, दुःखहरु भोगिन्, तर सबै सहजै पच्ने गरेको छ ।

देउता ठेगानमा राख्न जोडबल
गाउँमा मुर्खहरु मात्रै छैनन्, मुर्खहरुका हतियार पनि छन् छाउ हुँदा महिलालाई गोठ पठाउनका लागि । र त्यो हतियार बन्ने गरेका छन्, सबैले पूज्ने देउता ।

गौँथलाले घाँटीमा जाल्यासँगै लगाएको सुन्तला रंगको पोते मिलाउँदै आफू र आफूजस्तैले भोगेको अप्ठ्यारोको कथा भनिन्, ‘निरै आउन नदिँदा हुन्, उ… पर.. पर.. नआउ.. नआउ.. भन्दा हन् । देउता लाग्छ भन्दा हुन् ।’

देउता रिसाउने भय र अनिष्ट हुने डर देखाएर छाउगोठमा राखिन्छ । तर जीवनको पूरै समय घर बाहिर, निको नलाई निको नखाई बिताए पनि गौँथलाहरुले देउताबाट पुरस्कार पाएनन् । बरु पाए हेला र तिरस्कार ।

तस्बिर: टंक ढकाल

अहिले कोल्टीका गौँथलाहरु देउता विरुद्ध होइन, उनको नाममा हुँदै आएको अन्याय विरुद्ध लागेका छन् । सबै आआफ्नो ठाउँमा बस्न पाउनु पर्ने बुझेका छन् । महिलाको ठाउँ गोठ होइन घर हो भन्ने देउताको डर देखाउनेले बुझ्नु पर्ने गौँथला बताउँछिन् ।

गौँथला भन्छिन्, ‘सबैले आफ्नो ठेगानमा बस्न पाउनु पर्छ । हामीलाई बेठेगान बनाउने हक देउतासँग कहाँ छ ?’

उनले देउतासँग भन्ने गरेकी छन्, ‘ठकान ठौरिह, नउल्ल बैरागी मन’ अर्थात देउता तिमी आफ्नो ठाउँमा बस, बैरागी मन उरालेर हामीलाई दुःख नदेउ ।

छाउ गोठमा बस्दा सर्पले टोक्ने, बलात्कार हुने, शरीरलाई आराम नहुने हुँदा देउता रिसाउने हैन उनलाई दुःख लाग्ने गर्छ, गौँथलाका अनुसार ।
आफ्नै सन्तानले दुःख पाएको देखेर रमाउने भए उनी देउता नै नहुने गौँथला बताउँछिन् ।

…

गौँथलाले काटेको उमेरको फेर र ती उमेरसँगै भोगेको पीडाको कथा अनुहारमा परेका धर्साहरुमा झल्किन्छ ।

ढल्केको उमेरसँगै उनको कपालको रंग सेतो भयो । तर उनलाई कालै कपाल मन पर्ने । कालो लगाउँछिन् । अरु सबै कालो भए पनि रहरले कोरेको कपाल अनि पारेको सिउँदोको फेदमा भने सेतै देखिन्छ । उनका अनुसार सिउँदोको फेदिमा हिउँ परेकाले सेतो देखिएको, बाँकी त कालो बादल रे ।

भयको हिँउले कठ्यांग्रिएको मन र डरको बादलले घेरको जीवनको धेरै छिमल काटेकी गौँथलालाई अहिले र अबको पुस्ताका गौँथलाहरुको कपाल घनघोर बादलजस्तो होस् वा टकिल्ने हिउँ जस्तो जे भए पनि मतलब छैन । तर जीवनमा छाउगोठ रुपी हिउँ र देउता रिसाउने डर जस्तो बादल नलागोस् भन्ने चाहना छ, उनको ।

यो पनि पढ्नुहोस्

छाउगोठ छाडे पनि देउता रिसाएर बौलाउँला भन्ने डर