झुलाको आनन्द लिँदै भगवान राम र माता सीता

जनकपुरधाम – मिथिलाञ्चलमा झुलनोत्सवको रौनक छ । द्वापर युगमा राधा–कृष्ण र त्रेता युगमा सीता–रामले झुला झुलेको मान्यता अनुसार मिथिलाञ्चलमा प्रत्येक वर्ष झुल्नोत्सव मनाइने गरेको छ ।

साउन शुक्ल तृतिया तिथिदेखि सुरु हुने झुल्नोत्सव जनै पूर्णिमा (रक्षाबन्धन) को दिनसम्म जारी रहन्छ ।

जनकपुरधामस्थित जानकी मन्दिरसहितका मठमन्दिरमा झुलाको रौनक देखिएको छ ।

जानकी मन्दिरमा रहेको राम–जानकीको प्रतिमासहित अन्य देवीदेवतालाई मन्दिरको मुल स्थानबाट बाहिर ल्याई झुलामा बसाएर झुला झुलाउने गरिएको छ ।

झुला लागे कदमके डारी, झुलथि अबध विहारी ना
सिया रघुबर के झूलन देख चलु हे सखी ।
सिया संग राम झूलाबए चलु हे सखी ।

भगवान राम–सीताले वर्षाको आनन्द लिन झुला झुलेको जनविशवासका आधारमा उक्त प्रतिमालाई विशेष किसिमको गद्दीमा राखी झुलाउने गरिएको छ ।

जानकी मन्दिरमा विशेष किसिमका तीनवटा सिंहासनमा राम–सीताको मूर्ति राखी झुला झुलाउने परम्परा रहेको छ ।

जानकी मन्दिर, रत्नसागर मन्दिर, बिहार कुण्डमा झुलाको विशेष रौनक देखिन्छ भने रामको झुला मन्दिरबाट पर धनुषासागर र गंगासागरको बिचमा रहेको झुलनघाटमा लगाइएको छ ।

भगवान राम ससुराली मिथिलामा आउँदा उनले झुला झुलेको स्थानको रुपमा परिचित जनकपुरको गंगासागर र धनुषा सागरको बिचमा रहेको झुलनघाटमा रामको प्रतिमालाई झुलाउने गरिएको मन्दिरका पुजारी रमण पाण्डेयले बताएका छन् ।

झुलनोत्सवका लागि अहिले जनकपुरको मठमन्दिरहरुमा नाचगान, भजन किर्तन र लोक कथाहरु वाचन हुने गरेको छ भने जानकीको झुलाको लागि जानकी मन्दिरमा हरेक साँझ मिथिलाको लोक गीत झुला र कजरी गाइन्छ ।

भुलनोत्सवमा विभिन्न प्रकारका कर्णप्रीय झुलाका तथा मिथिलाका गीतहरुले गर्दा जनकपुर गुञ्जमान भएको छ । जसले गर्दा नेपाल तथा भारतबाट आएका पर्यटक मन्त्रमुग्ध बन्ने गरेका छन् भने यहाँका स्थानीयहरु भक्तिमा डुबेका देखिन्छन् ।

यस्तो छ जनविश्वास

जानकी मन्दिरका छोटा महन्थ रामरोशन दास वैष्णवका अनुसार जनकपुरधारममा झुला उत्सवको प्रारम्भ जानकी मन्दिरका आदि महन्थ सुरकिशोर दासले गरेको बताइन्छ र दासको आगमनको समय भने सन् १७३० लाई मानिन्छ ।

त्यस समयमा जनकपुरधाममा विभिन्न मन्दिरको स्थापना भएको र विभिन्न उत्सवको सुरुवाता समेत भएको मानिन्छ ।

सुरकिशोर दास माता जानकीलाई पुत्री मान्दथे र उनले मात जानकीसँग कुराकानी गर्ने गरेको बताइन्छ भने माता जानकीको सल्लाहमा अनुसार नै आदि महन्थ सुरुकिशोर दासले यस उत्सवको प्रारम्भ गरेको विश्वास छ ।

यस्तै शन्त सम्प्रदायको गढ तथा भगवान रामको घर मानिने अयोध्या र कृष्ण सम्प्रदायको गढ बृन्दावनबाट झुलाको परम्परा जनकपुरधाममा आएको बताइन्छ ।

सावनमे उपवन वन फूले
झुला झुले नन्दकिशोर
कदमक डारीमे लागल हिडोला
झहरय नभ घनघोर

धार्मिक पृष्ठभूमिमा आधारित यस गीतलाई समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणले मनन् गर्दा झुलाको प्रारम्भलाई संकेत गर्दछ । पहिले पहिले साधुसन्त खुल्ला चौर वा कुनै रुखको छहारीमा बास बसे पनि उनीहरुले आफ्नो झोलामा श्रद्धाका साथ ल्याएका शालीग्रामलाई आसनमा राखी झुलाउने गर्थे ।

साउन शुक्ल पूर्णिमाको राति १२ बजे झुलनोत्सव डोरी काटीन्छ । यससँगै विधिवत् रुपमा झुला सम्पन्न गर्ने धार्मिक परम्परा छ ।

यस्तै, कृष्णाको जन्मोत्सव कृष्णाष्टमी देखी फेरी ६ दिनको लागी झुला सुरु हुन्छ । राधाकृष्ण्लाई झुलामा झुलाउने जनविश्वासका आधारमा कृष्णाष्टमीमा समेत झुला सुरु हुने गरेको छ भने ५ दिन पश्चात झुला सम्पन्न हुन्छ ।